सम्झनाम समाजसेवी शनिश्रा महत्तम

मनैनके च्वाला एक ताल जरम पैलसे मुख जैना प्राणी हो । ओहमार मानुखके जरम पाख हम्र यी धर्तीम कुछ कर परठ । आफन बाँचल संस्कृति, सभ्यता, मूल्य, मान्यता, रहनसहन, परम्परा आदि विविध पक्षह उजागर कर्ना, संरक्षण कर्ना, पुस्तान्तरण कर्ना बहुत जरुरी रहठ । थारु कला, संस्कृति, सभ्यताके संरक्षणके लाग अहोरात्र खट्ना सकारात्मक सोचके धनी शनिश्रा महत्तम आब यी दुनियामसे बिदा होसेक्ल । वि.सं. २०१२ साल असार १ गतेक दिन जन्मलक महतम सुर्खेतके इतिहासम थारु समुदायम वि.सं. २०३७ सालम एस.एल.सी. उत्तीर्ण कर्ल । भागीराम थारु ओ सनिसरा महतम नै सुर्खेतसे सबसे पैल्ह एस. एल.सी. उत्तीर्ण करुइया थारु समुदायक शैक्षिक अगुवा हुइट । आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, शैक्षिक एवम् स्वास्थ्य अवस्थाम बहुत पाछ परल थारु समुदायम असिख शिक्षा क्षेत्रम पह्र परठ कना मोडेल बन्लक महतम प्राविधिक शिक्षा सि.एम.ए. पहर्ख स्वास्थ्यकर्मीके रूपम जागिर ओहर लग्ल । तत्कालीन समयम थारु समुदायम आफन छाइछावन पह्रैनाभन्दा काम ओहर अग्रसर करैना प्रवृत्ति रलहिन् । ऊ ब्यालाम बहुत कम मनै स्कुल जाइट । असिन ब्यालाम एकठो नमुनाके रूपमा आघ बर्हलक महत्तम करिब २५ बरससम जागि¥या जीवन पाछ निवृत्त होखन एकठो सक्रिय सामाजिक अभियन्ताके रूपम अग्रसर हुइटी अगुवाई कर्टि सुर्खेती थारु समुदायह आघ बहै्रल । शनिश्रा महतम सुर्खेतके थारु इतिहासके एकठो बल्गर जोधा (योद्धा) रलह ।

जागिरके क्रमम थारु बस्ती रहल जिल्ला कञ्चनपुर, दाङ जिल्लाम स्वास्थ्य क्षेत्रम धेर समयसम सेवा कर्लक महतम आफन थारु भाषा, साहित्य, संस्कृतिके चिन्तन मनन करट । वि.सं.२०६१ सालम थारु कल्याण कारिणी सभाके शाखा स्थापना सुर्खेतम हुइल । तब उहाँ जागिरके सिलसिलाम सुर्खेतके छिन्छुम रलह । ओहब्याला सुर्खेतसे थारु कल्याण कारिणी सभाके सबसे पैल्ह आजीवन सदस्यफे बन्ल । थारु कल्याण कारिणी सभाके विभिन्न कार्यक्रमम बेलाबेलाम सहभागी होखन मैगर सल्लाह ओ सहयोग कर्टि अइल । वि.सं. २०६५ साल पाछ आफन जागि¥या जीवनम करल स्वास्थ्य क्षेत्रके अनुभव, ज्ञान ओ सिपह सदुपयोग कर्टि थारु बस्ती रहल वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाके वडा नं. १० स्थित पुरान घुस्राके चोकमा मेडिकल खोल्क कुछ समय ब्यतित कर्ल । आफन समुदायम बहुत सेवामुखी ढङ्गले निस्वार्थी रूपम सेवा कर्ल । वाकर पाछ मेडिकलके जिम्मेवारी आफन छाइ डमन्डवाह जिम्मा लगाख निरन्तर सामाजिक, सांस्कृतिक अभियानमा आघ बहर्ल । जीवनके उत्तरार्धम थारु समुदायके भाषा, कला, साहित्य, मूल्य, मान्यता, रहनसहन, संस्कृतिह कसिक बचैना कना सोचले निरन्तर समाजम घुलमिल हुइल लग्ल ।

जीवन निरन्तर बहटी रना लड्या हो । जिन्गीम उभरखाभर चल्टी रहठ । भविष्य सुग्घर हुइक लाग वर्तमान जिटी हुइ परठ । उहाँ बाचटसम थारु लोक कला, संस्कृति, सभ्यता बचाइक लाक समाजम फुट्ख निहो जुट्ख जाइ परठ कना भावना रलहिन् ओहमार उहाँ थारु कल्याण कारिणी सभा सुर्खेतके आयोजित बैठक, भेला कार्यक्रमम सहभागी हुइना, रचनात्मक सुझाव सल्लाह देना करठ । वास्तवम धन रलक किल सम्पन्नता निहो जुन चिज रैख फेन उपयोग ओ उपलब्धि निहो ऊ धन रैख फे निरहल बराबर हो कना भावानात्मक उच्च विचार रलक महतम सुर्खेतके लेखक, गीतकार, स्वयम यी पंक्तिकारह वि.सं. २०७६ सालम थारु लोक लयम रलक गीत रस रस साली हमार… कना गीतके बोलम बुदबुदीम सुटिङ हुइटी रह । ऊ गीतके आतिथ्यताम आमन्त्रित शनिश्रा महतम कार्यक्रमम नै आर्थिक सहयोग कर्ना बचन देल । ऊ बातले कलाकारिनके हौसला बहर्लिन् । उहाँ रस रस साली हमार…गीतके निर्माता बन्ल । उहाँ बहुत इमानदार, सहयोगी, सहृदयी, निष्कपट, निस्वार्थी भावनाके व्यक्ति रलह ओहमार कहल वचन जैह्या पूरा करट । थारु कल्याण कारिणी सभाद्वारा आयोजित विभिन्न कार्यक्रमके योजना, परिकल्पना कर्ना, नैतिक, भौतिक एवम् समय समयम आर्थिकसमेत सहयोग कैख थारुनके सामाजिक, सांस्कृतिक पक्षह आघ बह्राइ परठ, दस्तावेजीकरण कर परठ कैख सुर्खेतके अगुवा बुद्धिजीवीन हौसैना, कामले काम सिखाइट कहसक कर्टि जाइ सिख्टि जाइ कना उहाँक भावना रलहिन् । यह क्रमम वि.सं. २०७७ सालके पाँचौ राष्ट्रिय थारु साहित्य सम्मेलन सुर्खेत, कञ्चनपुर या काठमाडौँ कर्ना कैख व्यापक वहस चलल रह । यी बात स्वयम पंक्तिकार महतम जीह सुनैटी कि सुर्खेत कर्ना निर्णय कराऊ । सुर्खेत जिल्लाह राष्ट्रव्यापी रूपम थारुनके रस्टीबस्टी बा कैख चिन्हाइ पर्ना बा, सुर्खेती पहिचान देखाइ पर्ना बा । यकर लाग जसिन सहयोग फे कर्ना कैख उहाँ वचन देल रहल । उहाँके साथ समर्थन ओ सहयोगम सुर्खेतम पाँचौ थारु राष्ट्रिय साहित्य सम्मेलन फे कैगिल । जुन सुर्खेतके लाग ऐतिहासिक काम रह । पाँचौ राष्ट्रिय थारु साहित्य सम्मेलन सफल हुइनाम उहाँ महŒवपूर्ण योगदान बाटिन् ।

कभुकाल निस्वाचल शब्दले केक्रो मन जिटट् त कभु ओह मन फे टुक्रा टुक्रा हुइट कहसक पाँचौ राष्ट्रिय थारु साहित्य सम्मेलन पाछ थारु कल्याण कारिणीसे कुछ खटपट फे हुइल । जस्त कि विज्ञानके आविष्कारम कोइ वैज्ञानिक प्लेन बनैल तर कर्या मन रहल मनै प्लेनमसे बम खसैना कर्ल । एक मेरके मनै बिजुली बनैल और कथित कर्या मन रलक मनै मनैन करेन्ट लगाख सजाय देना अस्त्रके रूपम प्रयोग कर्ल । आज समाजम असिन नकारात्मक सोचले विश्व आक्रान्त बनल बा । पाँचौ राष्ट्रिय थारु साहित्य सम्मेलन पाछ कुछ आर्थिक रकम बचाख थारु जर्नल प्रकाशन कर्ना योजना स्वयम यी पंक्तिकार ओ समाजसेवी शनिश्रा महतमके रह तर थाकसके कुछ पदाधिकारीन ऊ योजना मन निपर्लक कारण खटनपटनले उहाँक संरक्षकत्वम लौव संस्था लखागिन थारु उत्थान मञ्च जन्मल । उहाँ लखागिन थारु उत्थान मञ्च सुर्खेतके संरक्षक रलह । यह क्रमम उहाँ सक्रियताम सुर्खेतके थारु समुदायके जनसंख्या तथ्याङ्क, थर, उपथर, गोत्रके अनुसन्धानम यी पंक्तिकारसे सँगसँग काम कर्ल । यी काम सुर्खेतके सवालम ऐतिहासिक ओ महन्वपूर्ण रह । उहाँक सक्रियताम थारु समुदायके समसामयिक विषय एवम् पाँचौ राष्ट्रिय साहित्य सम्मेलनके समीक्षासहितके पोष्टा वि.सं. २०७८ सालम खोजमूलक थारु जर्नल लखागिन प्रकाशन हुइल । यी जर्नल प्रकाशन कर्नाम फे महतमके बडाभारी योगदान बाटिन् । उहाँ जर्नल प्रकाशन करक लाग गाउँ गाउँम लेख रचना संकलनठेसे लौव युवा पुस्ताके लर्कन आफन थारु भाषा, कला, साहित्य, संस्कृतिके ज्ञान गरिमाके व्याख्या विमर्श करठ । उहाँ जुन जुन गाउँम जाइठ ऊ गाउँम घण्टौसम बहस करट । बुह्रापाका, युवा, महिला, सबजन भावनात्मक रूपम किल नाहि व्यवहारिक रूपम लग्लसे केल सामाजिक, सांस्कृतिक एकता हुइना ओ हमार कला संस्कृति बची कना मान्यता रलहिन् ।

थारु समुदायके ऐतिहासिक सख्या नाच आब गाउँ गाउँसे लोप हुइटी बा । थारुनके मौलिक पहिचान ब्वाकल संस्कृति कसिक बचैना हो कना बहुत चिन्ता ओ चासो कर्ना । विभिन्न बैठक, सभा सम्मेलनम सख्या नाचके गीत, नाच ओ पैयाके संरक्षण झट्टहे कर परल कैख थारु बुद्धिजीवी, कलाकार हुकहन दबाब देना करठ । सख्या हमार पहिचान हो, इतिहास हो, हमार पुर्खनके सहिदान हो ओहमार यकर लाग सम्पूर्ण लगानी कर्ना कार्यपत्रसहित थारु कल्याणकारिणी सभाके मिटिङम एक लाख रूपया फे देल । उहाँ एकदमै खरो स्वभावके रलह । उहाँक ऊ रूपया प्राप्त पाछ सख्या नाच निर्माणके व्यापक छलफल हुइल । उहाँक पेश करल कार्यपत्र सख्षा नाच निर्माणके निर्देशन, सम्पादन, लेखन सम्पूर्ण कार्य सुर्खेतके विश्वासिलो अनुसन्धान कर्ता संस्कृतिविद मानबहादुर पन्नाह अप्नेहे तोक्ल रलह । ओहअनुसार करिब दुई महिनासम व्यापक छलफल हुुइल, विचार विमर्श हुइल । अन्ततः सख्या नाच निर्माणम लग्ली । ऊ ब्याला उहाँ रातदिन घामपानी नाकैख बहुत खट्ल । मै पंक्तिकार स्वयम ओ उहाँ जोडी गोचाली बनल रलही ।

रेक गाउँबस्तीम उहाँसे दौड्धुप कर्ली । करिब ८० जहनसे ज्यादा कलाकार, बुद्धिजीवी, सरोकारवालाबिच पटक पटक छलफल प्रशिक्षण पश्चात करिब दुई हप्ता गीत गैना दिदीबाबुन अभ्यास करैली, वाकरपाछ रेकर्ड कर्ली । सख्या नाचसम्बन्धी एक हप्ता जति वीनपा २ खोलिगाउँम कलाकार ओ मन्दरेन प्रशिक्षण ओ तालिम देली । काम दु्रतगतिम आघ बह्रैना कामम डट्ख लग्ली । वि.सं. २०७८ साल असोज २५ खोलिगाउँम सुटिङके उद्घाटन कैख छायाङ्कन कर्ना योजनामुताविक काम आघ बह्रल । उहाँ यी कामम भुक, प्यास, निद सक्कु बिस्राख यी कामम घनिभूत रूपम लागि पर्ल । यी विषयम थाकस सुर्खेत चासो ओ सहयोग कर्ना ठाउँम सख्या नाच निर्माणके टिमह जुन सहयोगी भूमिका निर्वाह कर पर्ना रह ऊ निकरल ओह फे अन्य सुर्खेती बुद्धिजीवी कलाकार हुकहनके सहयोगले करिब ६ महिना पाछ सख्या निर्माण हुइल । निर्माणम लग्लक अपुग थप रकमके व्यवस्था कैख पूरा कर्ल । असिख सख्या नाच डकुमेन्ट्री निर्माण २०७८ म पूरा हुइल तर यकर सार्वजनिक कर्ना काम २०८० कार्तिक २५ गते एक कार्यक्रमबिच कैगिल जुन कार्यक्रमम सुर्खेतके प्राज्ञिक, दिग्गज व्यक्तित्व डा.महेन्द्रकुमार मल्ल, वरिष्ठ अधिवक्ता धु्रव कुमार श्रेष्ठ हुकहनसे रिलिज करैली । अन्य जिल्लासे निर्माण हुइल सख्या नाच डकुमेन्ट्री अनौपचारिक किल देख्जाइठ । हाल सुर्खेतसे बनल सख्या नाच गीत निर्माण विधि विधानअनुसार मौलिक पहिचान झल्कना निर्माण कर्लक ओहर्से यकर गरिमा महŒव बहुत धेर बा ।

हरेक मनैनके चासो ओ ज्ञानके क्षेत्र फरक रहठ । संसारम मनैनके द्याखल ओ भ्वागल अनुभूति फे फरक रहठ । शनिश्रा महतम आफन जन्मल, हुर्कल ठाउँ, बाँचल संस्कृति, संस्कार गीतबास मजासे अनुभूत कर्ल रलह । ओहमार उहाँ लौव युवा पुस्तन यी बात बुझाइ पर्ना महसुस करठ । हरेक दिन औपचारिक एवम् अनौपचारिक भेटघाट छलफलम थारु कला संस्कृतिके संरक्षण, सामाजिक जागरण कसिक लन्ना कना चिन्ता ओ चासो किल नाही कामम अग्रसर होखन सँगसँग नेङ्ना, हौसला देना, जुनसुकै ठाउँके कार्यक्रमम पुग्ना करठ । हुकाहार यी बानले स्वयम् मै पंक्तिकार बैठ निपाऊ हरेक कार्य योजनाह सफल बनैनाम मन, वचन ओ कर्मले निर्वाह कर्ना उहाँक आनबान रलहिन् । यी पंक्तिकारह किल नाही राष्ट्रिय थारु कलाकारके टिमह, थारु कल्याण कारिणी सभाके अगुवा हुकहन पद किल ओगर्ख बेठ्ठो काम फे करो कैख अर्जि करठ । झकझकैना काम करठ हम्र थारु पछुगर्लक कारण एक आपसम ग्वारा कट्ना प्रवृत्तिले हो, आब त पह्रललिखल समाज बन्टी बा ओहमार एकजुट हुइना सन्देश दिहट । प्रतिभाशाली व्यक्ति कुछ कर्ना सोचले प्रेरित हुइठ न कि और जहनसे हट्ना या जिट्ना । वास्तवम मनैनके सोच, व्यवहार, विचार ओ कामले महान हुइना हो । महतम ज्या बोल्ना ऊ काम पूरा कर्ना इमानदार जोधा रलह । उहाँक न कुहिनसे जिट्ना लक्ष्य रलहिन् ना त कुहिनसे हट्ना लक्ष्य रलहिन् , रलहिन् केबल सामाजिक, सांस्कृतिक उत्थान कर्ना, आफन लोक कला संस्कृति बचैना ।

थारु समुदायम मौलिक मन्द्रा बजैना युवा पुस्ताके कमि हर जिल्लाम बा । ओसहख सुर्खेत जिल्लाम फेन लौव पुस्ताके युवा हुक्र मन्द्रा बजैना सिप निहुइन् । हमार पुर्खा ओरैटी जैना कला संस्कृति हेरटी जैना प्रवृत्ति बहर्टी बा । यकरलाग कुछ त कर परल कैख उहाँ सरसल्लाहम मन्द्रा बजैना तालिम २०८० वैशाख २१ ठेसे जेठ १ गतेसम १० दिन्या तालिमके व्यवस्था प्रदेश सरकारके सहयोगम आयोजना कैगिल । गाउँ गाउँसे मन्द्रा बजैना युवा खोज्ली मुस्किलसे १५ जहन मन्दर्या १५ जहन नचन्या बाबुन सिखैली । यी कामम फे उहाँके अग्रसरताम सम्पन्न कर्ली । थारु वर्गभित्तर फे विभिन्न थर उपथर बा । आफन आफन गोत्र थरके बारेम चासो ओ सरोकार धर्ना स्वभाविक बात हो । उहाँ दहित थर भित्ररके थारु हुइलक कारण सुर्खेती दहित थारु गोट्यार भेला, सभा सम्मेलन, तथ्याङ्क संकलनम फेन बहुत कार्य कर्ल बाट । सुर्खेतम दहितोन जगैना कामम फेन उहाँ अहोरात्र खट्ल । एकठो घर बनाइ ब्याला कैयोठो सर्ज ईंट्टा फ्वार परठ । फ्वारल ईट्टाले फेन घर निर्माण हुइट ओसहख फुटल थारुन जोर्ख सिङ्गो समाज बनैना बा कना उहाँ विचार सोचह लौव पुस्ता सिख पर्ना जरुरी बा ।

सुर्खेतम माघ महोत्सव मनैना सुरुवात सबसे पैल्ह वि.सं. २०६१ सालम यी पंक्तिकारके अग्रसरताम कैगिल रह । हरेक बरस गाउँम किल मनैना माघ महोत्सव कार्यक्रम यी २०८० सालम मनागिल माघ महोत्सव वीरेन्द्रनगरके खुला मञ्चके प्राङ्गणम कैगिल । करिब २५ गाउँक मनैनके हजारौँ हजार सङ्ख्याके उपस्थितिले यी कार्यक्रम ऐतिहासिक बन पुगल । यकर श्रेय शनिश्रा महतम नै हुइट । कार्यक्रमके लाग उहाँक खटाइ देख्ख मै चित पर्नु । बिमार मनै फे हरदिन युवा लर्कन खरखेटखन गाउँ गाउँम प्रचारप्रसार कर्ल । मै विश्रामके लाग अनुरोध कर्नु तर उहाँ मै टुहिन अन्तिम सास रहठसम साथ दिहम कैख घर बैठ निचहल । हरेक काम सफल बनैनाम उहाँ बोली ओ व्यवहार देखाइट । जुन हम्र अगुवाई कर्ना मनै सिख पर्ना बात हो ।

उहाँक सपना बाटिन सुर्खेतम थारु संग्रहालयके भवन कालिमाटी गाउँम निर्माण हुइल बा । यिहीह सबजन मिल्ख सजाइक लाग छलफल कैख एकजुट होखन जैना धारणा पटक पटक सार्वजनिक रूपम कचहरी बैठक उठान कर्ल बाट । उहाँक दुसर सपना थारु भाषा मुजाइटा यकर दस्तावेजीकरण कर्ना नियमित थारु जर्नल पोष्टा निकर्ना ओ थारु पुस्तकालय निर्माण कर्ना जोड रलहिन् । ओहमार थारु पुस्तकालयके लाग २०७७ साल सुर्खेतम आयोजना हुइलक पाँचौ राष्ट्रिय थारु साहित्य सम्मेलनके पुस्तक प्रदर्शनीम विभिन्न जिल्लासे प्रकाशित थारु पुस्तक करिब १० हजारके पुस्तक खरिद कैख थारु कल्याणकरिणी सभाह पुस्तकालयके लाग प्रदान कर्ल बाट । तिसर सपना रलहिन् गाउँघरम लोप हुइटी रलक कला संस्कृति जर्गेना कैख दस्तावेजीकरण कर्ना । आफन गाउँठाउँम पुरान पुर्खनके बेल्सल भाषाम थारु गाउँके चोकके नामाकरण कर्ना । यी कामम फे सुरुवात आफन गाउँके सुरु कैसेक्ल बाट । उहाँ यह माघक बखेरीम गाउँम जैना डग्रिम मटाँवा चोक नामाकरण कैख साइनबोर्ड गार लगासेक्ल । ओसहख आफन ख्यालल हुर्कल खोल्ह्वा, लड्या, बन्वाके नाउँ फे थारुनके ढरल अनुसर बेल्सना ओ घर परिवार एकआपसम थारु भाषाम ब्वाल पर्ना आग्रह रलहिन् । थारु पन, थारु मन थारु धनके एकीकृत कैख एकजुट हुइना कना उहाँक विचार रलहिन् ओहमार थारु समुदायम स्थापित सहकारीके एकीकरणके लाग फेन रातदिन दौर्ल । एकठो बल्गर सहकारी निर्माण कैख थारुनके आर्थिक स्तरोन्नति कर्ना उहाँक सपना पूरा कर्ना बाँकी बा ।

अन्ततः उहाँ यी भौतिक संसार छोर्क २०८० चैत्र ८ गते हमहनसे बिदा होसेक्ल । पीडाके तौल नप्ना तराजु फे निरहठ । हरेक मनैन आफन पीडा गम्हीर लागठ । आब उहाँक निधनले घरपरिवार लगायत सारा सुर्खेती थारु समुदाय एवम् शुभचिन्तक पीडाम बा । आब हमारठे उहाँक देखाइल विचार, सोच ओ सपना पूरा कर्ना जिम्मेवारी आइल बा । उहाँक देखाइल डगर ओ सपना पूरा कर सेक्लसे केल उहाँप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जली हुइ । हम्र हमार भाषा, कला, साहित्य, संस्कृति, सभ्यताके संरक्षण करलाग मनमुटाव हटाख एक्क ठाउँम ठिह्रैना जरुरी बा । हम्र आफन आफन ठाउँसे आफन समाज संस्कृतिके लाग कुछ न कुछ काम कर्बी, योगदान कर्बि कलसे किल उहाँप्रति सच्चा सम्मान हुइ ।

प्रकाशित मितिः   १४ चैत्र २०८०, बुधबार ०५:०४