विचार

थारु लोक संस्कृति भित्तरके दर्शन

‘खेल करौकी सैयासँग जाऊ
सैयासँग हुइलरे बिहान’

यी उप्रक पैधारम दुई गम्भीर प्रश्न उठल बा । आफन गोही, संघरेन गाउँम, भैया बावुनसे संघसंघ हास खेल करु कि ? आफन मनरख्नी मैयालुसे अर्थात सैयासे जाऊ ? कना दुईठो विचार जो मनम उठल बा । यी प्रसङ्गले एक जवान ठ्रया ह्वाए या बठिन्या केल नाही आम संस्कृति प्रेमी हुकहन समेत समेट्ल बा । वाकर दुसर हरफ आफन मनमुटु देहल मखमली सैयासे नच्ती हस्ती रात बित्लक पुष्टी कर्ति बिहान बनैलक प्रमाण पेस कैगिल यी गीत अखराले हमार थारुन्हक लोक संस्कृति कैसिन सैगर, कत्रा मैगर बा कना देख परठ ।

‘सालीनके चोली झुप्पा लागल फुनना
हमारी खेलना यह दुई अङ्ग ना’

वास्तवम हमार समाजम जत्राफेन गीतबास, आहान बात बत्कोही बा । यी सव मानव व्यवहार चाल चलन, रीतिरिवाज सुःखदुःख, पीडा, मैया, पिरिम, आदि पक्षसे सम्बन्ध देख्जाइठ । उप्रक (खेल) गीतक पैधारम थारुन्हक मौलिक पहिचान झल्कैना रङ्गी विरङ्गी, बुट्टादार फुन्ना दारल चोल्या लगाइल एक बैंस भरल अवस्थाके बठिनेक लगामह कोड कैगिल बा कलसे दुसर हरफम अस्त मैया पिरिम सट्ना, मनरख्ना मनरख्नीके भेटघाट कर्ना, आफन गोहीनसे मिलभ्याट कर्ना, दुरदुरसे आइल मनैन्हक संगम स्थल बन्ना ठाउ अङ्गनाह संकेत कैगिल बा । याकर अर्थ अत्रमकेल सिमित नै हो । साँझ बिहान गाउँघर दिदी बाबुन् बात वत्कोही कर्ना, दिनभरिक थकान मेट्ना,आफन मनक बाट सट्ना एवम् गाउँगृहम हुइल झै–झगडा, सार्वजनिक विषयवस्तु कुलापानी, सडक, विकास, निर्माण, सम्कु कार्यक लाग एक बिसौनीक रुप अङ्गनाह लेगिल बा । साँच्चुक कनाहो कलसे थारुन्हक पुरान लोक संस्कृति छोक्रा गीत, झुमरा गीत, हुर्डङ्ग्वा गीत, झमता गीत, सख्या गीत, सुर्खेल गीत, डफक गीत, मघौटा गीत, सजना गीत, धमार गीत, मागर गीत, धुमरु गीत, हर गीतम दर्शन नुकल बा ।

वास्तवम दर्शन कलक का हो त ? मानव सभ्याताके विकासक्रममसे नै दर्शनके उत्पति हुइटी आझुक विकसित अवस्थाम आपुग्लक हो । मनैन्हक विकास क्रम जुन जुन वातावरणम बैस्ती रहटी अइल, हुक्र ओह ओह वातावरण पहिचान कर्ना ओह वातावरणम समायोजन हुइटी गैल । दर्शन शब्द अंङगे्रजी भाषाके Philosophy मसे अनुवाद कैगिलक हो । यी शब्द ग्रीक भाषाके Philosophia मसे बन्लक हो । यीहीह अंङग्रेजीम Pilos +Sophia कैजाइत । Philos अर्थ प्रेम वा अनुराग ओ Sophia के अर्थ विद्या अर्थात् ज्ञान कना हुइत । संसारम मनैन जनम हुइत ओ जन्मठेसे मेर मेरके क्रियाकलाप कर्ठ । मनै के हुइत ? संसार का हो ? सत्य का हो ? भगवान÷भुत्वा का हो ? ज्ञान का हो ? सौन्दर्य का हो ? प्रकृति, वातावरण का हो ? गीत बास का हो ? कना बहुत प्रश्न उठल बा असिन सक्कु मेरके अध्ययन, चिन्नत मनन कर्ना नै दार्शनिक विचार हो । हेगेल (Hegal) के विचारम ‘विचारके प्रयोगात्मकतामसे दर्शन प्राप्ति हुइत ।’ अस्तख सिसेरो (Cesero) का अनुसार– सम्पूर्ण कलाके जननी ओ दिमागक सच्चा, औषधी दर्शन हो कल बाट । यी परिभाषामसे का स्पष्ट हुइत कलसे उत्पति कालठेसे आजसमके परिभाषा यह हो कना स्पष्ट कैल नैहो । थारुन्हक विविध चाडपर्व संस्कृति, संस्कार अनुसार गीतबास गैना, गवैना, नच्ना नचैना जुन परम्परा बा ऊ सव गीतबासम दर्शन बा । वास्तवम आफन भाषा, बोली, व्यवहार गीत बासम नै हम्र आफन दुःख सुःख समेटल रठी यकर सम्बन्ध दार्शनिक पक्षसे सम्बन्धित रहठ ।

‘परगा मारी र कान्हा एकसुर नेङ्गल र
सखीर लखागीन पर्वत कान्हा भैगैल थार
कइसे दैया कटबुरी लखागीन पर्वत र
सखीर कैसिक जैबु री मै बारी फुलवार….
बहिया भरोसा हुइया कोरबु मै लखागीन पर्वत
सखीर जङ्घीया भरोसा दइया जैबु री बारी फुलवार
कँधियासे उतारल कान्हा सोनकी कोदरिया र
सखीर लखागीन पर्वत कान्हा कोरी रे भंहरा
आब कोरबु मै लखागीन पर्वत र
सखीर आब दइया जैबु मै बारी फुलवार
बहिया भरोसा दइया कोरबु मै लखागीन पर्वत र
सखीर जङ्घीया भसोरा दइया जैबु मै बारी फुलवार’

उप्रक सख्या गीत के अंशम जब कान्हा बारी फुलवार जाइ लागठ तब असाधारण समस्या देखा परठ असिन भारि लखागीन पर्वत्वा (क्राक्रेबिहार) असिन थार बा कसिख नेङ्बु कना चिन्ता व्यक्त बा । तरफेन आफन बहिया(हात) से दगर कोर्ख बनाख जाङ्घ (जंघिया) रे भरम मै नेङख बारी फुलवार पुग्गु कना लक्ष्य लेक कान्हा साहसिक आँट कैख आघ बह्रल प्रसङ्ग यी पंक्तीमसे देखजाइठ । ज्ञान आर्जनके लिए एवम् शत्रु मामा कंशके अह्राइल अर्ति पूरा कर्ना क्रमम सबसे पैल्ह लखागिन पर्वत्वासे यात्रा सुरु कर्लक पाजाइठ । ओसहख कान्हा कारीगिन,लालीगिन, सोनगिन, पितागिन, तमागिन, कसागिन, रुपागिन ओ ढौरागिन पर्वत्वा नाहाङ्ख बारी फुलुवार पुग्लक प्रसङ्ग सखया गितक आख्यानम पाजाइठ ।
वास्तवम दर्शन विचार हो, थारुन्हक हरेक लोक संस्कृतिके पक्षह गहिरसे केरैना, फट्कना, ओ विश्लेशषण कर्ना हो कलसे कहु न कहु दर्शन नुकल देख्जाइठ ।

‘नठिया किन मङ्नु बाबा नठिया नै किन्देले
सखीए हो नठियक कारन बाबा छोडनु डुवार’

‘बपकि सगर गैनु हाँ मुरिया लहाने
सखिए हो सेन्डुरा छुटल पानी घाट’

थारुन्हक महान पर्व माघी देवानी पर्वम एकठो छाइ आफन बाबासे नठिया गहना किनकलाग आग्रह कै गिल यी गीतम नठिया नै किनदेलकम छाइ घर डुवार छोर्ना विचार आइल बा । वास्तवम मनैन्हक जीवनम भारा बैसन जवानम सौन्दर्यक लाग गरगहना माङगन कर्ना एकठो छाइक अधिकार फे हो तर गरिवीक कारण ऊ माङगन पूरा कर निसेक्ना बावक बाध्यता फेन वास्तविक सत्य हो । यिह दर्शन यी गीतके झल्कलम देख्जाइठ । यी गितम सबाल्टर्न विचार झल्कल पाजिठा । ओसहख दुसर पैधारम बिहान्नी माघक लहानके दिन पानी घाटम लहाए गैलक ब्यालम पानी घाटम नै आफन सेन्डुर छुटगिल कना अर्थ दिहट ।

असिख थारु गीत संस्कृतिम बुहत मैगर रसगर विचार, चिन्तन मनन कैक हेर्ना, विश्लेषण कर्ना काम दर्शनके हो । वास्तवम दर्शन जीवनके लाग हो, मनै प्रकृतिम रमैल रठ ठीक बेठीक, सत्य, असत्य छुट्यैना अनुमान कर्ना काम दर्शन के हो । विना दर्शन ९उजष्यिकयउथ० के गीतबास रसगर दमदार पक्कै नैरहठ । ओहमार कौनो फेन संस्कृतिम कुनै न कुनै दर्शनसे निर्देशित रहठ । ओसहख थारु संस्कृति भित्तरफे हरेक गीतबास कौनौ न कौनौ दर्शनसे निर्देशित बा ।

प्रकाशित मितिः   १३ मंसिर २०८०, बुधबार ०५:०४