माघ पर्वम रूपान्तरणके आवश्यकता

विषय प्रवेश

नेपाल एकठो विविध भाषा संस्कृति रहनसहन हुइलक बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक मुलुक हो । हाल नेपालम वि.सं.२०७८ सालके जनगणनाअनुसार १४२ जाति, १२७ किसिमके भाषा रलक ओहर्से हरेक जातजातिनके फरक फरक संस्कृति रहल बाट । थारु समुदाय नेपालके तराई ओ भित्री तराई कञ्चनपुरठेसे झापासम २५ जिल्लाम बसोबास करल पाजाइठ । नेपालम जनसंख्याके दृष्टिले थारु जाति चौठा स्थानम परठ । नेपालम वि.सं. २०७८ को सरकारी तथ्याङ्कअनुसार ६.२ प्रतिशत १८लाख ७ हजार १२४ जनसङ्ख्या बाट कलसे थारु भाषा बोल्ना सङ्खया १७ लाख ४ हजार ९१ अर्थात ५.८८ प्रतिशत बाट । ओसहख सुर्खेतम थारुनके जनसङ्ख्या ७ हजार ८सय ८३ रहल बाट । वीरेन्द्रनगरम किल ७ हजार ९१ जनसङ्ख्या रहल तथ्याङ्क बा । हरेक जातिनके चाडपर्व, लवाइ खवाइ, बोली भाषा, संस्कार समग्र संस्कृतिम नै भिन्नता रहठ ।

चाडपर्व मानव समाजह चौकस ओ चम्पन कराइठ । सांस्कृतिक सम्पदाम थारु जाति अति नै सम्पन्न बाट । विविध जातजातिमध्ये थारु एक्ठो भिन्न पहिचान रलक जाति हुइट । आफन खालके भाषा, धर्म, कला, संस्कृति, सामाजिक रीतिरिवाज रहल पाजाइठ जस्त कि, गुरही, फगुई, होरी, धुरिया गुरै, अष्टिम्किी, डस्या, डेवारी, समाचकेवा, जितिया पावैन, बर्का अट्वारी आदि विविध चाडपर्वमध्ये माघ एक महत्वपूर्ण महान पर्व हो । यी पर्वह जिल्लाअनुसर थारु समुदाय माघ, माघी, माघे सक्रान्ति, तिला सक्रान्ति, खिचरासमेत कठ । थारुनके सबसे बरा पर्व हुइलक ओहर्से स्थान विशेषअनुसार फरक फरक ढङ्गले मनैना कर्ठ । यी पर्वह लौव वर्षके रूपम, उन्मुक्ति दिवसके रूपम, सद्भाव ओ मेलमिलापके रूपम तथा नाचगान खुशीयाली मनाख दाजुभाइ, दिदीबहिनी, कोसेली उपहार प्रदान कर्ना आदि विविध रूपम मनैना चलन बा । यी पर्वम ढुमरु गीत, डफ गीत, मघौटा नाच असक मेरमेरके नाच नच्ना फे कैजाइठ ।

 

माघ पर्वके तयारी

माघ पर्व मनाइक लाग कम्तिम एक महिना अघारीसे नै तयारी सुरु हुइठ । विशेष कैख अन्डिक जाँर बनैना, डारु, काठी पट्या टुर्ना दुना टेपरी लगैना, त्याल पेरैना आदिके जोहो कैजाइठ । माघ पर्वके तयारीह निम्नलिखित बुँदाम देखागिल बाः

१. मच्छी मर्नाः मच्छी थारु समुदाय हरेक पर्वम अनिवार्य परिकार भित्तर परठ । ओहमार यी पर्वम अनिवार्य मच्छी रिझैना हुइलक ओहर्सेे पैल्ह पैल्ह पुस महिनक अन्तिमओहर २७, २८ गतेक दिन मच्छी मार्ख तयारी करठ । आजकाल यी परम्परा रसरस हेरैटी गैलक पाजाइठ ।

२. पिठा पिसैनाः माघ पर्वम ढिक्री अनिवार्य हुइलक ओहर्से माघक आघ दुई चारदिन अघारीसे नै सकेसम्म लौव धानक चाउरके पिठा पिसाक ठिक्क पर्ना चलन बा । ढिक्री थारुनके मौलिक ओ महत्वपूर्ण परिकार हो ।

३. अन्य परिकारकृ लाग आवश्यक सामग्रीके व्यवस्था कर्नाः यो पर्वम ढिक्रीलगायत अन्य परिकार तरुल, गैँजी, खिचरी, खरिया, तेलार रोटी आदि सब खानपानके व्यवस्था फे कैगिल रहट ।

४. जिता मर्नाः पुस महिनाके अन्तिम दिनह जिता मर्ना दिन कैजाइठ । यह दिन सुवर, बंगुर काट्ख गाउँभरिक सब किसनोनके लाग व्यवस्था कैजाइठ । माघ १ गतेक दिन कौनो फे काटमार करक निहुइट । लौव बरसके रूपम मनैना हुइलक ओहर्से रगत देखाइक निहुइट कना मान्यता रहल पाजाइठ । पुसक अन्तिम दिन रात्खन बरघरेक घर गाउँक सबजन जम्मा होख आँगिक धुनी जगाख ढुमरु गीत, डफ गीत गैना फे कर्ठ । जिहीह ढुमरु जगैना फे कठ ।

५. माघक लहानः माघक १ गतेक दिन लग्घक खोल्ह्वा, लड्या, घाट, कुवाम मुर्घा बोल्लक पहिल प्रहरम लहाए जैना कर्ठ । लहाए जाइ ब्याला फुला लोट्या, तामक सिक्का, चौरक टिका टेपराम लेक जाइ परठ । तामक सिक्का लेक खोल्ह्वा, लड्याम लहाख जल दिउताह फूला सिक्का अपर्ण कैख चाउरके टिका लगैना, घाटम दाजुभाइनसँग टिका लगैना एकआपसम सेवाढ्वाग कैख घर फिर्ता हुइना कर्ठ । उजर चौरक टिका जहाँ लहाए जैठ ओह लगैना चलन बाट ।

६. निस्राउ कहर्नाः लहाख सबजन घर आखन निस्राउ कहर्ना कर्ठ । निस्राउ खास कैख चाउर, उरुद, न्वान छुट्ट छुट्ट भाडाम तिनतिन ताल दुनु हाठक उन्ज्राले झिक्क टेपरी या ढक्याम छुट्याजाइठ । यी पुस्ताअनुसार अलग अलग भाराम ढैजाइठ । असिक काहारगिल निस्राउ कोसेलीके रूपम आफन चेलीबेटीन माघी देवानीके दिनम पुगैना कैजाइठ ।

७. ढ्वाग स्यावा लग्नाः निस्राउ काहार्क सेक्लसे घरके सबसे बरा पुरुष वा जन्नी मनैनसे छिपल पाकल पुर्खा हुकहन ढ्वाग स्यावा लग्ना कैजाइठ । वाकर पाछ घरम बनाइल विभिन्न परिकार खानपिन सुरु हुइठ । अन्य गाउँक बुह्रापाका हुकहन स्यावा ढ्वाग लाग्खन आशिर्वाद लेना कर्ठ ।

८. निस्राउ दिह जैनाः माघक २ गतेक दिन निस्राउ दिह जैना प्रचलन बा । माघ पर्वके दोसर दिनह माघी दिवानी फे कैजाइठ ।

९. माघ पर्वम सांस्कृतिक गतिविधिः यी पर्वम विभिन्न भाकाम मघौटा नाच नच्ना, गीत गैना आफन आफन उमेर समुहअनुसार झुण्ड झुण्ड बनाख नाच्खन गाउँम रौनकता बह्रल रहठ । नाचम पैंसा लुटैना, घरघरम नाच जैना प्रचलन बा । नाच्खन दान दक्षिणा जम्मा कर्ना पाछ मिल्क चुक्की खैना फे कर्ठ ।

१०. घरायसी कामकाज कर्नाः पैल्ह पैल्ह घर व्यवहारके काम बाँडफाड करक लाग गढुरिया छन्ना, घरम उमेर पुगल छाइछावनके भ्वाज कर्ना, खेट्वा लगैना, थम्हना, घरके लेनदेन बारे छलफल, साहु महाजनसँगके कारोबार आदि विविध विषयमा माघक दिन टुङ्गो लगा जाए ।

११. सामूहिक काम कर्नाः सामूहिक कामकाजके लाग टिसर दिन गाउँम बखेरी बैस्ना बरघर्या, अग्घ्वा, मटाँवा छन्ना, गाउँके सझ्या कुल्वा, बेठ बेगारी, सार्वजनिक कामके लाग योजना बनैना, सझ्या भुइभुह्यार गुरुवा, केसौकाके आदि निधो कर्ना, छारा कर्ना कि निकर्ना आदि समसामयिक विषयम छलफल कैख टुङ्गो लगाइठ ।

 

हरेक जातिके चाडपर्वके आफन आफन खालके महत्व गरिमा रहठ । समयके परिवर्तनसँगसँग चाडपर्व मनैना तौरतरिकाम फेरबदल हुइना स्वभाविक हो । काल्हिक दिन जस्त रह आज ओस्त अवश्य निहो । समाजके आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् राजनैनिक परिवर्तनले चाडपर्व मनैना तौर तरिकाम फेन धेरै भिन्नता आइल बा । तथापि आफन पूर्खाहुक्र मनैटी आइल संस्कृतिके मौलिकताह भुलक निहुइट । संस्कृति हमार पूर्खनके अमूल्य पहिचान ओ सैदान फे हो । आजकाल लौवपुस्ताम आफन भाषा संस्कृतिप्रति लगाव निदेख्जाइठ यी सबजहनके चिन्ता ओ चासोके विषय हो । थारुहुक्र मनैना माघ पर्वसम्बन्धी महोत्सव कौनो कार्यक्रमके आयोजना कैख मनैना सकारात्मक हो तर आधुनिकताके नाउँम तडकभडक कर्ना उचित निहो ।

असिख हमार पुर्खन तल्कालीन समयम माघ पर्व परम्परागत मनैलसे फे हाल वर्तमान समयम आब माघक दिन एक्ठो लौव जोश जाँगर उमङ्ग लेक समाज ओ संस्कृतिह लौव उचाइम पुगैना जरुरी बा । काल्हिक दिनम छाइछावन कमैया कम्लहरी लगैना औरजन्हक दास बनैना जुन परम्परा रह आब ऊ ठाउँम सांस्कृतिक रूपान्तरण हुइना जरुरी बा । राज्यसमेत कमैया कम्लहरी मुक्त घोषणा कर्लक दुई दशकसे ध्यार समय बिट्सेकल । ओहमार थारु बुद्धिजीवि, समाजसेवी, अधिकारकर्मी, राजनीतिककर्मीहुक्र आब थारु समुदाय फे परम्परागत सोच र पुरातन शैलीमसे उपर उठ्ख परिवर्तन करपर्ना देख्जाइठ । राज्यके हरेक निकायम पहुच पुगाइ सेक्लसे माघके उन्मुक्ति दिवस मनैलक सार्थक हुइने रह । आब मनैना माघ पर्वके योजनाम छाइछावन समयानुसारके शिक्षादीक्षा देना, आत्मनिर्भर बनैना योजनाम बद्ल परठ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार,आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् राजनैतिक, क्षेत्रम पाछ पारगिल थारु समुदायह सरकार राजनीति दल थारुनके हक अधिकारह कुण्ठित पारक निहुइठ । यहर सरकारके ध्यान जाइ पर्ना जरुरी बा ।

माघ पर्व एकता, मेलमिलाप, सद्भाव, सहिष्णुताके पर्व हो । हम्र स्वयम् थारु फे यी पर्वके असल मौलिकपनह जिवन्त ढरक माघक दिन घर फुट्ना, छाइछावन कमैया कम्लहरी बनैना, अत्याधिक जाँर डारु पिना, चाडपर्वम जाँर पिए परठ कना सोचम परिवर्तन कर्टि समयके मागअनुसार संस्कृतिह परिमार्जन कर निसेक्लसे संस्कृति नै धरापम पर स्याकठ । आफन रीत चलनअनुसार देवी दिउतन ढर्कैना डारुह सीमित कैख सेवनम न्यूनीकरण लान स्याक परठ । ओहमार आझुक वैज्ञानिक युग सुहैना संस्कृतिम रूपान्तरण करपर्ना आवश्यक बा । माघम गैना नाच गीतके मौलिकपनह जोगैना, मटाँवा, बरघर्या छन्ना जुन प्रथा बा उहीह स्थानीय तहके सरकारके समन्वय कैक प्रथाजनित कानुन निर्माण कैक सांस्कृतिक अधिकार सुनिश्चित करपर्ना जरुरी बा । जुन काम नेपालके पश्चिउ क्षेत्र दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर जिल्लाम बरघर प्रथाजनित कानुन निर्माण कैक परम्परागत प्रथाके संरक्षण ओहर लागल देख्जाइठ ।

सामाजिक सहिष्णुता तथा आपसी समझदारीके विकास करैना माघके आफन खालके महत्व रहल बा । सबल एवम् सक्षम लौव नेतृत्वके चयन कर्ना सुअवसरके प्रदान कर्ना, प्रजातान्त्रिक पद्धतिसे गाउँक किसनोनके सहभागिताम विकासके योजना बनैना, सामाजिक संस्कार सांस्कृतिक क्रियाकलापमसे आफन्त इष्टमित्र विचके सम्बन्धम फे प्रगाढ हुइना असक माघ पर्वक असल गुणले सक्कु जातजातिन असल सकारात्मक विचार प्रदान कर्ने बा ।

 

निष्कर्ष

माघ पर्व थारुनके राष्ट्रिय महान पर्व हो । यी पर्वले सामाजिक सद्भाव, सहिष्णुता, मेलमिलाप, आपसी व्यवहारह मर्यादित, सम्मानित, आदरणीय र आतिथ्यपूर्ण बनैना असल पाठ सिकाइठ । सरकार फे यी पर्वह थारुनके महान पर्वके रूपम मान्यता देलक ओहर्से माघ पर्वक महत्व गरिमा बह्रल बा । आझुक परिवर्तनशील युगम समाज संस्कृतिह फे विज्ञानके सापेक्षताम अघारी बह्रैटी । मौलिक असल पक्षके जर्गेना कर्ना जरुरी बा । वर्तमान समयम थारु समुदाय फे विभिन्न पेशा, व्यवसाय, रोजगार आदि विविध क्षेत्रम व्यस्ततताका कारण औपचारिक रूपम केल मनागिल पाजाइठ । यो पर्वम सरकारसे १ दिनके बिदा देना हुइलक ओहर्से मजासे मनैना फे फुर्सद निहुइठ । यी पर्वम कम्तिम थारु कर्मचारीह तीन दिनसमके बिदा दिह पर्ना माग उठल पाजाइठ । यद्यपि हम्र सब थारु बुद्धिजीवि, कर्मचारी, व्यवसायी, विद्यार्थी, किसान सब सरोकारवालाहुक्र यी पर्वके महत्व ओ गरिमाह मध्यनजर कैख पर्वह मर्यादित बनैटि जाइ पर्ना आझुक आवश्यकता हो ।

प्रकाशित मितिः   १० माघ २०८०, बुधबार ०५:०४