सजनामा खेती प्रणाली
थारूनके पुख्र्यौली पेशा कृषि हो । धान खेतीक समय प्रायः जेठठेसे साउनसम कैजाइट । ओहमार सजना प्रायः जेठठेसे साउनसम गैना परम्परा बा । जेठ असार लग्लसे पानी निपरल वा सुख्खा खडेरी कर लागल कलसे थारु किसानहुक्र सजनाके रागम गाउँघर खेट्वा घन्कैठ । हिन्दी भाषाम सजना र सजनी शब्दले क्रमशः प्रेमी प्रेमिकाह इंगित करसक यहाँ थारू लोकसाहित्यम फे सजनाके अधिकांश गीत प्रेमी पे्रमिकाको विरह, मिलनके गाथाके रुपम गैलक पाजाइठ । थारू हिज्जे शव्दकोशम सजनाके अर्थ केक्रो जीवनीम आधारित भावनायुक्त ऋतुकालीन गीत कैख परिभाषित कैगिल बा । यद्यपि, सजनाम यीबाहेक थारू संस्कृतिके अभिन्न पाटो खेतीप्रणाली, शिकारी संस्कार, पौराणिक पात्रके गाथाके गीत आदि फे परठ् । यी आलेखम खासकैख खेतीसे सम्बन्धित सजनाको चर्चा कैगिल बा ।
हरे पुरुवसे उमरल कारी रि बडरिया रे, पछिउ चली जावै,
अरि परि गैला, जेठ असरिया, पनिया नही बरसल ।
अर्थात् पुरुबसे करिया बड्रि उम्र लागल र पश्चिउ, जाख बिलाइल । जेठ असार महिना परलम फेन पानी निपरल । उहोर पानी नापर्ख खेती कर निपाख किसान हुकहन दुःखी हुइलक देख्ख हुकाहार जवान छाइ फे बिलौना कर्ठिन् सजनामार्फत् ।
हरे गिउरक बिनल झलुरी छटरिया रे, उपरे पावोन डोलै
अरि छि छि बुन्दा पनिया न परल, मोर चुन्दरी नै भिजल ।
गिउरिक(भंगेरा) बनाइल छटरी (बाँसको चोयाबाट बुेनेको गाउँले छाता) माथि–माथि हावा बहल । सामान्य एक बुँदा पानीसम निपरल, म्वार चुनरी नै निभिजल । ओसहख पानी निपर्लकम गैया बेंहर्ना संस्कृति अन्तर्गत सजना गीत गैटी पानी पारक लाग अनुरोध कैजाइट । प्रायः वैशाख, जेठम गैया बेंहर्ना (गाईलाई बन्दी बनैना) चलन बा । गैया ब्याह्र ब्याला लौरेन (केटीहरु) लौरनके झुल्वा घाल्ख गाउँ गाउँ छाता ओहर्ख और गाउँम गैयाह बन्दी बनाए जैठ । गैयाह बन्दी बनाए जाइब्याला गैया बेहु्रयन सजना गीत गैठ ।
उत्तरे डखिने चुरवा चम्के रे, कि बिजली टाेँरगन
काटी ढर्बु रैनी मछरिया कि मेघवा बाबा पानी डेऊ ।
उत्तर दक्षिण बिजुली चम्कल, चु¥या फेन चम्कल । बरु रैनी मच्छी काट्ख चह्रैबी, मेघवा बाबा (भ्यागुता) पानी पार्देऊ । गैया बहेर्ना टोलीहुक्र बन्दी गैयकसँघ, मेघवा बाबाह फे बन्दी बनैठ ओ भोजन करैठ । सजना गीत गैटी गाउँसे बह्र निक्रठ ।
चारु कोना कलश ढरैबुँ रे कि कलशा मैँ छुआइटुँ
हाँठ जोरी विन्टी सुरुजा डेउटा कि मै बर्खा मनाइटुँ
पश्चिवैसे उमरल कार रि बडरिया रे,
एक बुन्डा पनिया गिराइदेउ मोर हिरना भिजाइडेउ
चर्यो कोन्वाम कलश ढर लगैबी, कलशम छुबी, हे सूर्य दिउता, टुहिनसे कर जोडी बिन्ति बा । वर्षात्के लाग आह्वान कर्टी बाटु । पश्चिउमसे करिया बड्रि आइल तर पुरुब ओहर भाग्गिल । एक बुँद त पानी पार्देउ, म्वार हिरना (धर्ती) भिजा देऊ । आश्चर्यके बात बा कलसे जुन दिन गैया बेहर्ना रित पूरा कैजाइठ, ओह दिन संयोगले पानी फे परठ । जब पानी परठ, किसानहुक्र खेट्वाओहर कामम जाइ लग्ठ । यहर पुरुष निरलक घरके महिला पानी पर्लकम फे खुशी निरठ ।
सावन सजनी बरसे झिन बुँडिया रे, टुटे बजरा केवरीयाँ
अरे रानी भिजै रंगी रे महलिया, पिहा हो परुडेशे ।
अर्थात् खेतीपाती कर ब्याला जुरले सतैइलक यी मौसमम श्रीमान् (राजा) सँगसँग निरलक ब्यालाम कुन चाहिँ रानीक मन खुशी हुइसेकी र ? रंगीन महलम शरीर भिज्ख यहर अंगके काँटा उम्रठ तर काँटा सम्यैइना जिन्गिक जो¥या ठ¥वा निहो । यहर भर्खर भर्खर लौव दुल्ही भित्र्याइल ठ¥वा खेट्वाम कम, घरक यादले उही बहुट सतैटी रलक प्रसङ्ग बा । संघ काम कर्ना गोचा उही सजनामार्फत खिझैलक गीतके अंश ।
खेट्वा टे जोतल मुरसुवा रे…कि कोडरा छनाछन
कव अइही लौली डुल्हनीया, कलवा पानी डेहे ।
अर्थात् मुरसुवा नामक व्यक्ति खेट्वाम दनादन फह्र्वा चलैटी बा, उही भुखले फे सतासेक्लिस् । ओकर लौव दुल्ही कलवा (बिहानको खाना) दिह कुन ब्याला अइटीबाटिन् काजुन् ? ओहर लौव दुल्ही कल्वा (खाना पानी) लेक खेट्वाम पुग्ठिन् र सजनामार्फत् असिक भाव व्यक्त हुइट ।
शिरे टे लेहल गगरिया रे, हाँठे र करुवा पानी
भुजवा टे लेहल कोछियाइ, चलल खेत पानी डेहे
ना मै डेखुँ रुख्वा, बरिख्वा, ना सिटल जुर छाँही
घैला छलक चुन्डरी भिजे, कहाँ रे ढारु पैला ?
शिरम गग्री, हातम करुवाके पानी, कम्मरम भोजन लेक खेट्वाम जइटी रलक दुल्ही खेट्वाम न रुख्वा देख्ठि न कौनो शिट्टर ठाउँ । हुकाहार गग्री छलक्क चुनरी भिज्टिरठिन् । ओहमारले दुल्ही पुछ्ठििन्, ए स्वामी गग्रिक पानी कहाँ ढरु हँ ?
सजनाके अन्य पक्ष
हुइना त सजनाम खेतीपातीसँग सम्बन्धित गीत केल निरहठ । मायापिरतीका गीत फेन रहठ ।
जाग्यो रे पिहा जाग्यो रे बैशाख भर जाग्यो
चली जैबुँ गोहुँकी लँवागी खाए, पाछे रे पश्टैवो ।
अर्थात् नवदुल्हीले कठी– ए स्वामी वैशाखभर त जागा होऊ । गोहुँके लँवागी (लौव रोटी चह्राख खैना रिती) खाए लहेर गैनु कलसे पाछ पछ्टाइ परि नि । यहर ठ¥वा सजनामार्फत उत्तर दिहठ,
जायो रे ढानी जायो रे, टिकुली छोडी जायो
टिकुली हेरी हेरी जियरा बुझैबुँ, सिरहनी ढैके सुट्बुँ ।
ए ढानी (प्यारी) लहेर जैना नै बा कलसे टिकुली (बिन्दी) छोर्ख जैहो है, ओह हेर्ख चित्त बुझैबुँ । टिक्ली सिरानीम ढैख सुट्बु । यी त हुइल लौव दुल्हा दुल्हीके प्रसङ्ग । ओहर आफन इच्छा विपरित बाबा छुटी उमेरके अवस्थाम भोज कैख दूर देश पठाइ ब्याला चेली सजनामार्फत विछोडको पीडा असिख व्यक्त कर्ठि,
हारक टे हरले बाबा रे, अइसिन डूर हरले
गंगामे कुडी मरजैबुँ, खबर नही पैबे
बलटल खबर पैबे बाबा रे, बहरीम बैठल रोइबे ।
ए बाबा, आफन सामुन्नेमसे पठैना त पठैलो, बहुटे दुर पठैलो । गंगाम कुद्ख मर्जिबुँ, खबर समेत निपैबो । बल्लतल्ल खबर पैबो त बहरीम बैस्ख रुइने बाटो । लौव दुल्हीह घरके यादले सतैटि रहठिन् तर मही यहाँ लिह पो के आइ र ? कना चिन्ता फे रहठिन् ।
बाबा बटाँ पूर्खा पुरनिया रे, भैया बा छोटी
डाडु बटाँ अनेक घर हरोहिया, के रे लेहे आई ?
चाडपर्व फे आस्याकल । लहेरिक मनै लिह आइ पर्ना हो । तर बाबा बुह्रासेक्ल । भयवा (भाइ) छोटी बाट, दादु और घरक कमैया बाट, मही लिह के पो आइ र ? असिन चिन्तनम डुबल चेलीह जब हुकाहार लग्घक गोही (सखी) टुहार ठ¥वा त और जहनसे लाग्खन नेङ्ठ । काखर आफन मनैन निसम्झैठो कठिन् । थकित मनस्थितिम रहल चेली कठि–
अरे, नोन तेल हुइटैँ जोख्टुँ रे, पिहा कैसे जोखौं
गोरु भैंस हुइटैँ बँध्टुँ रे, पिहा कैसे बाँधौँ
मुर्गी चिंग्ना हुइटैँ छोप्टुँ रे, पिहा कैसे छोपौँ
मोरे पिहा मरद भँवरवा, छत्तीस फूला लोह्रहीँ
न्वान, ट्याल, रलसे कम हुइल कि कैख जोख्ने रहुँ । आफन स्वामी जिन्गिक जोह्र्याह कसिक जोखुँ ? गोरु भैँसी हुइलसे पिहा (स्वामी) हुकिहिन डौरीले बहन्ने रहु । आफन पिहाह कसिक बाँधु ? मुर्घी चिङ्ना रलसे छोप्ने रहुँ । पिहाह कसरी छोपुँ, म्वाँर स्वामी त मर्द भौरा हुइट, छत्तीस फुल चुस्लसे फे मै का नै कर सेक्बुँ र ? असिख यमन महिलाके लाचारी व्यक्त हुइलक पाजाइठ । असिन अवस्थाम जोगिन्या बन पैलसे फेन हुइने रह कना भावना अइना स्वाभाविकै हो ।
जोगिन्या बजावै सोनक् बसिया रे, रुपन लागल डोरी हो
अइसा मन लागल मयरी, जोगीन हुइ जैबूँ ।
अँगनाम जोगीके टोली आइल बा । जस मध्ये एक जोगिन्या बँस्या बजैटी बाटी । बँस्याके डोरीके रुप फेन कत्रा सुन्दर हो, ए मोर डाई मही त जोगिन्या हुइनास मन लागल । असिख जोगिया सजना कैक कथावस्तु बोकल छुट्ट सजना फेन थारू लोकसाहित्यम बा । जुन सजनाम बयस्क बठिन्या १६ सय जोगीमसे एक जोगी सुन्दर देख्गिलक, ओक्र पाछ लग्ना निर्णय डाईबाबन सुनाइब्याला घर घर भिक्षा माँगपरठ, रनवन पुगपरठ्, कहब्याला फेन नामान्ख जोगीह नै सुम्पलक कथा बा । विदाईम डाईबाबा त रुइना नै हुइल, तर भौजिक मन आनन्दित हुइठिन् । घर छ्वारब्याला दुल्ही गुरही (खेलौना) बिस्राख अइलक, उहीह घर छ्रवार ब्याला सम्झाइ निसेक्लकम दादुह सहेर्ख ढर कठिन् तर भौजी गुरही छिन्न भिन्न पारदेठी ।
असिख थारू किसानहुक्र खेतीपातीके लाग जब खेट्वाम जैठ, सजना गीतको रागले खेट्वा नै संगीतमय बन पुगठ । हुक्र खेतीपातीसे सम्बन्धित गीत केल निगैठ, अन्य बिरहबेदनाके सजना फेन घन्कैठ । गीत गुन्गुनैटी काम कर्ना उत्साह झन थपजाइठ् । सजनाके सामान्य व्याख्या कर्नाभन्दा यकरभित्रर नुकल भावार्थह विश्लेषण कर्ना जरुरी देख्जाइठ । जिहीले थारू लोकसाहित्यके पाटोह बुझ्ना अह्मिन बल्गर डगर खोल्ने बा ।
साझा बिसौनी ।