माघ पर्व ओ रुपान्तरणके आवश्यकता

१. विषय प्रवेशः

नेपाल एकठो विविध भाषा संस्कृति रहनसहन हुइलक बहुजाति, बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक मुलुक हो । हाल नेपालम १२५ भाषा एवम् १२९ ठो जातजाति रलक मुलुक हुइलक आहर्से हरेक जातजातिके फरक फरक आफन संस्कृति बाटिन् । थारू नेपालके तराई ओ भित्री तराई कञ्चनपुरठेसे झापासम २५ जिल्लाम बसोबास करल पाजाइठ । नेपालम जनसंख्याके दृष्टिले थारू जाति चौथौ स्थानम परठ । देशभर वि.सं.२०६८ को सरकारी तथ्याङ्कअनुसार ५.७७ प्रतिशत करिब १५,२९८७५ सङ्ख्याले थारु भाषा प्रयोग कर्ठ कलसे सुर्खेतम थारुनके जनसंख्या ६८९० रहल बा । भर्खर लखागिन थारु उत्थान मञ्च सुर्खेतके तथ्याङ्कअनुसार ६१११ बा । हरेक जातिनके चाडपर्व,लवाइ खवाइ, बोली भाषा, संस्कार समग्र संस्कृतिम नै भिन्नता रहठ ।

चाडपर्व मानव समाजह चौकस ओ चम्पन बनाइठ । सांस्कृतिक सम्पदाम थारू अति नै सम्पन्न जाति हुइट । विविध जातजातिमध्ये थारु अलग जातिके रूपम पहिचान देना जाति हो । आफन खालक भाषा, धर्म, कला, संस्कृति, सामाजिक रीतिरिवाज रहल यी जातिम बहुत चाडपर्व बा । जस्त गुरही, फगुई, होरी, धुरिया गुरै, अष्टिम्किी, डस्या, डेवारी, समाचकेवा, जितिया पावैन आदि विविध चाडपर्वमध्ये माघ एक महŒवपूर्ण महान पर्व हो । यी पर्वह थारू समुदायम माघ, माघी, माघे सक्रान्ति, तिला सक्रान्ति, खिचरा समेत कठ । थारूनके सबसे बरा पर्व हुइलक कारण स्थान विशेषअनुसार फरक फरक ढङ्ग तौरतरिकाले मनैना कर्ठ । यी पर्वह लौव वर्षके रूपम, उन्मुक्ति दिवसके रूपम, सद्भाव र मेलमिलापके रूपम तथा नाचगान खुशीयाली मनाख दाजुभाइ, दिदीबाबुन, निस्राउ (कोशेली) उपहार प्रदान कर्ना, आफनसे बरा मनैनसे ढ्वाग सलाम लग्ना, आशिर्वाद लेना आदि विविध रूपमा मनैना चलन बा । यी पर्वम ढुमरु गीत, डफ गीत, मघौटा नाच जस्ता विभिन्न नाच नच्ना फे कैजाइट ।

२. माघ पर्वके तयारी

माघ पर्व मनाइक लाग कम्तिम एक महिना अघारिसे तयारी सुरु हुइ लागठ । घरम रलक अनाज पानी रिझा पकाख अन्डिक झ्वार बनैना, डारु, ढिक्री बनैना पिठा पिसैना, काठी पट्या टुर्ना, दोनी टेपरी लगैना, ट्याल पेरैना आदि विविध पक्षके जोहो कैजाइठ । माघ पर्वके तयारीह निम्नलिखित बुँदाम देखागिल बा ।

  1. मच्छी मर्नाः यी पर्वम अनिवार्य मच्छी टिना बनैना हुइलक कारण पैल्ह पैल्ह पुसके अन्तिमओहार २७, २८ गते मच्छी मर्ना करठ ।
  2. पिठा पिसैनाः माघ पर्वम ढिक्री अनिवार्य परिकार हुइना हुइलक ओहर्से माघक दुई चार दिन अघारि नै सकेसम्म लौव धानक चाउरके पिठा पिसाख ठिक्क बनाख ढैजाइट ।
  3. अन्य परिकारके लाग आवश्यक सामग्रीके व्यवस्था कर्नाः यी पर्वम ढिक्री लगायत अन्य परिकार तरुल, गैँजी, खिचरी, खरिया आदि सक्कु व्यवस्था कैजाइट ।
  4. जिता मर्नाः पुस महिनाके अन्तिम दिनह जिता मर्ना दिन कैजाइठ । यी दिन सुवर बंगुर काट्ख सिकारक व्यवस्था कैजाइट ओ दुर दुर रलक चेलीबेटिन माघ खाए बलैना फे कर्ठ । जिहीह पौह्नी लिह जैना फे कठ । माघ १ गतेक दिन कौनो फे काटमार करक निहुइट, रगत देखाइक निहुइट कना मान्यता बा । यह अन्तिम दिन रातभर बरघरेक घर गाउँक सब किसानोन दाजुभाइ जुट्ख जम्मा होख आगी टप्टी ढुमरु गीत गैना, डफ कर्ठ ।
  5. माघक लहानः माघ १ गतेक दिन लक्घक खोल्ह्वा, घट्वा, कुवाम मुर्घा बोल्लक पैल्ह प्रहरम लहाए जैना कर्ठ । लहाए जाइब्याला फुला लोट्या तामका सिक्का वा डलर पैसा, चौरक टिका टेपरामा लेख जाइ परठ । सिक्का पैसा लड्या ओल्ह्वाम लहाख सेक्ख पाछ जल देवताह फुला अपर्ण कर्ठ । चाउरके टिका बनाख लड्या, घाटम दाजुभाइसे टिका लगिक लगा कर्ना एकआपसम ढ्वाग सलाम कैक घर फिर्ता हुइठ ।
  6. निस्राउ कहर्नाः लहाख सेक्ख पाछ सब थारू पुरुष घरम आख निस्राउ कहर्ठ । निस्राउ खास कैख चाउर, उरुद, न्वान छुट्टाछुट्टै भाराम तिनचो वा पाँचचो उन्ज्राम झिक्ख छुट्याजाइठ । यी पुस्ताअनुसार अलग अलग भाराम ढैजाइट । असिख छुट्याइल निस्राउ कोसेलीम थप कैख आफन चेलीबेटिन माघी देवानीके दिन पुगैना कैजाइठ ।
  7. ढ्वाग स्यावा लग्नाः निस्राउ कहर्ना काम ओराख घरके सबसे बरा पुरुष वा महिलासे आफनसे बुह्रापाका पुर्खन ढ्वाग स्यावा लग्ना कैजाइठ । ओठेसे घरम बनाइल विभिन्न परिकारसँग खानपिन सुरु हुइठ ।
  8. निस्राउ देनाः माघ २ गतेक दिन निस्राउ दिह जैना प्रचलन बा । माघ पर्वके दोसर दिनह माघी दिवानी कैजाइठ ।
  9. माघ पर्वम सांस्कृतिक गतिविधिः यी पर्वम विभिन्न भाका ओ लयम मघौटा नाच नच्ना, गीत गइना आफन उमेर समुहअनुसार समूह बनाख नच्ना खैना कार्यले गाउँम रौनकता थप्जाइट । नाचम पैंसा लुटैना, घरघरम नाच जैना माघक सौन्दर्य पक्ष हो ।
  10. घरायसी कामकाजके बाँडफाँडः माघक अवसरम घरका कामक बाँडफाँड कर्ना काम कर्ठ । जस्त कि गढुरिया छन्ना, घरम उमेर पुगल छाइछावनके भ्वाजबिया कर्ना कि निकर्ना, पैल्हक जमाना अनुसार कमैया बैस्ना कि निबैस्ना वा कमैया ढर्ना कि निढर्ना घरक लेनदेन बारे छलफल, साहु महाजनसे कारोबार के कर्ना, भात भन्सक लाग भन्सरेनके महिनाअन्सार बट्ना आदि विविध विषयम माघक दिन कर्ना करठ ।
  11. सामूहिक काम कर्नाः सामुहिक कामकाजके लाग तिसर दिन गाउँम बखेरी बैस्ख यह दिन खोजनीबोझनी कर्ना गाउँक बरघ¥या, अघ्वा छन्ना कर्ठ । गाउँके सझ्या कुल्वा, बेठ बेगारी, सार्वजनिक कामके लाग योजना बनैना, दिउथान भुइभुह्यार, गुरुवा केसौका आदि सक्कु सामाजिक पक्षके व्यवस्था कर्र्ना, ऊ जामानाम छारा कर्ना कि निकर्ना समसामयिक विषयम छलफल कैख टुँगो लगाजाए ।

 

हरेक जातिके चाडपर्वके आफन आफन खालके महत्व गरिमा ब्वाकल रहठ । समयके परिवर्तनसँग चाडपर्व मनैना तौरतरिकाम फेरबदल हुइना स्वभाविक हो । काल्हिक दिन कसिन रह ओसहख आज चल्ना बात निहो । वर्तमान समयम समाजके आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् राजनैनिक परिवर्तनले चाडपर्व मन्ना मनैना तरिकाम धेर भिन्नता आइल बा । मुले आफन पूर्खासे मनैटी आइल संस्कृतिके मौलिकपनकह भुलक चाँहि निहुइट । संस्कृति हमार पुर्खनके अमूल्य सैदान ओ निधि हो । आजकाल्हिक लौवपुस्ताम आफन भाषा संस्कृतिप्रति लगाव निदेख्जाइठ । यी सबजहनके चिन्ता ओ चासोके विषय हो । थारु आफन फरक ढङसे मनैना माघ पर्वसम्बन्धी महोत्सव वा अन्य कार्यक्रमके आयोजना कैख मनैना सकारात्मक बात हो मुले आधुनिकताके नाउँम तडकभडक कर्ना उचित निहो ।

असिख हमार पुर्खा हुक्र तल्कालीन समयम माघ पर्व परम्परागत मनैल । ज्या रलहिन ओहअनुसार कर्ल । मुले हाल वर्तमान समयम आब माघक दिन एकठो लौव जोश जाँगर उमङ्ग लेक समाज ओ संस्कृतिह लौव उचाइम पुगैना जरुरी बा । काल्हिक दिनम हमार पुर्खा हुक्र धेर सासट भोग्ल, जिम्दारके शोषण, दमन, थिचोमिचोम पर्ल आनक दास बन पर्लिन् । आब वाकर सटाहा सामाजिक एवम् सांस्कृतिक रूपान्तरण हुइना जरुरी बा । राज्यसमेत कमैया कम्लहरी मुक्त घोषणा कर्लक दशकौ बिट्सेकल अहमिन हमार स्थितिम सुधार निहुइल हो । हरेक राजनीतिक दल थारुन भोट बैंकके रूपम प्रयोग कर्टि बाट । हमार वास्तविक उन्मुक्ति अहमिन हुइल निहो । ओहमार आब मनैना माघ पर्व जात्तिक उन्मुक्ति देना मेरिक आन्दोलनके रूपम मनैना जरुरी बा । थारु बुद्धिजीवि, समाजसेवी, अधिकारकर्मी, राजनीतिककर्मीहुक्र आब थारुन परम्परागत सोच ओ पुरातन शैलीसे हेर्ना नजर ओ विचारम परिवर्तन कर पर्ना जरुरी बा । राज्यके हरेक निकायम पहुच पुगाइक लाग नेपालके संविधानके मर्मअनुरूप थारु क्लष्टरअनुसार शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारम पहुच पुग निस्याकठो । राज्य हमहन दुुसर दर्जाके नागरिकके रूपम हेर्टि बा । लोक सेवा आयोगके विज्ञापनम जनसंख्याके आधारम पाछ परल जातिन देना आरक्षणम कन्जुसाइ कर्ल बा । यी देशके शासक हुक्र हरेक पाछ परल जाति, वर्ग, समुदायके हित ओ उत्थान हुइना मेरिक नीति नियम बनैलसे माघक मनैल बल्ल औचित्य हुइने रह । माघक उन्मुक्ति दिवस मनैलक सार्थक हुइने रह । आब माघ पर्वके योजनाम छाइछावन समयानुसारके शिक्षादीक्षा देना, आत्मनिर्भर बनैना योजनाम बद्ल परठ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगार,आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् राजनैतिक, क्षेत्रम पाछ पारगिल थारु समुदायह सरकार, राजनीति दल, थारुनके हक अधिकारह कुण्ठित निकरक हुइठ । आफन हक अधिकारके लाग आन्दोलन, विद्रोह कर पैना, उन्मुक्ति दिबसके रूपम मनैना, माघम कैयो निर्दोष थारु नेतन आजीवन जेलसे अह्मिन मुक्ति निकर्ना सर्ज थारु समुदायउपर कैगिल अन्याय हो । राज्यके असिन व्यवहारले माघ पर्व नै खल्लो महसुस करैल बा । यहर सरकारके ध्यान कैह्या जैना हो ?

माघ पर्व थारुनके एकता, मेलमिलाप, सद्भाव, सहिष्णुताके पर्व हो । हम्र स्वयम् थारु फे यी पर्वके असल मौलिकपनह जिवन्त बनाख बचाए पर्ना जरुरी बा । माघक दिन घर फुटना, राजनीतिक दलके कमैया बन्ना, धेर जारडारु पिना, चाडपर्वम जार पिखकेल मनाइ परठ कना सोचम परिवर्तन कैक समयके मागअनुसार संस्कृतिह परिमार्जन कर निसेक्लसे संस्कृति नै धरापम पर स्याकट । आफन रीत चलनअनुसार देउदुर्गन ढर्कैना छाकीह सीमित कैख सेवनम न्यूनीकरण लान पर्ना जरुरी बा । ओहमार आझुक वैज्ञानिक युग सुहैना संस्कृतिम रूपान्तरण कर परठ ।

सामाजिक सहिष्णुता तथा आपसी समझदारीके विकास करैना माघक आफन खालक महत्व रहल बा । सबल एवम् सक्षम लौव नेतृत्वके चयन कर्ना सुअवसरके प्रदान कर्ना, प्रजातान्त्रिक तरिकासे गाउँके सहभागिताम विकासके योजना बनैना, सामाजिक संस्कार सांस्कृतिक कार्यसे आफन इष्टमित्र बिचके सम्बन्धम फे प्रगाढ हुइना असक माघ पर्वके असल गुण सब जातजातिन असल सकारात्मक विचार प्रदान कर्ल बा ।

४. निष्कर्षः

माघ पर्व थारुनके राष्ट्रिय महान पर्व हो । यी पर्वले सामाजिक सद्भाव, सहिष्णुता, मेलमिलाप, आपसी व्यवहारह मर्यादित, सम्मानित, आदरणीय र आतिथ्यपूर्ण बनैना असल पाठ ओ संस्कार सिखाइठ । सरकार फे यी पर्वह थारुनके महान पर्वके रूपमा मान्यता देलक ओहर्से माघी पर्वके महत्व गरिमा बह्रल बा । यी बात थारुनके गौरवके विषय फे हो । आझुक परिवर्तनशील जुगम समाज संस्कृतिह फे विज्ञानके सापेक्षताम अघारि बह्रैटी मौलिक असल पक्षके जर्गेना कर्ना जरुरी बा । वर्तमान समयम थारु समुदाय फे विभिन्न पेशा, व्यवसाय, रोजगार आदि विविध क्षेत्रम व्यस्ततताके कारण औपचारिक रूपमा केल मनागिल पाजाइठ । यी पर्वम सरकार १ दिनके केल बिदा देना हुइलक ओहर्से मजासे मनाइ फे निसर्ना कम्तिम थारु कर्मचारीन ३ दिनसमके बिदा दिह पर्ना माग उठल बा । मुले हम्र सब थारु बुद्धिजीवि, कर्मचारी, व्यवसायी, विद्यार्थी, किसान सब सरोकारवालाहुक्र यी पर्वके महत्व ओ गरिमाह मध्यनजर कैख पर्वह मर्यादित बनैटी लैजाइ पर्ना आझुक आवश्यकता हो ।


पृष्ठ संयोजकः मानबहादुर चौधरी, पत्राचारके लाग ठेगानाः इमेल: [email protected][email protected] र मो.न.: ९८४८०४०८८०

प्रकाशित मितिः   १३ पुष २०७९, बुधबार ०५:०४