वाद, विवाद र संवाद
राष्ट्रियता, लोकतन्त्र र समाजवादको आदर्श र सिद्धान्त नेपाली कांग्रेसले दुई वटा कुराको रूपमा स्वीकार गरेको छ । जब कुनै पनि राजनीतिक दलको हामीले वाद भनेर भन्छौँ । वादको विषय जुन नेपालमा र अहिले मात्रै छ भनेर बुझ्यौँ भने त्यो बुझाइ गलत हुन्छ । यो जहाँ पनि रहन्छ, जहिले पनि रहन्छ र रहिरहन्छ । म यो कुनै एउटा वादसँग नजिक छु भन्दै गर्दा आधारभूत रूपमा त्यो एउटा पक्षधरता हो । यो व्याख्यात्मक पनि हुन्छ र सम्भावित पनि हुन्छ । संसार कस्तो छ भनेर बुझ्ने कुरा भयो । संसार कस्तो हुनुपर्छ भनेर सम्भावित कुरा पनि भयो । नेपाली कांग्रेस पार्टीको संस्थापक नेताहरूले हाम्रो समाज यस्तो छ भनेर केही व्याख्या गर्नुभयो । हाम्रो समाज वास्तवमा यस्तो पो हुनुपथ्र्याे, समान हुनुपथ्र्याे, अधिकार हुनुपथ्र्याे, न्याय हुनुपथ्र्याे, हक हुनुपथ्र्याे भनेर भन्नुभयो । त्यसलाई हामीले एक ठाउँमा ल्याएर जोड्यौँ । त्यो जोडेको कुरालाई हामीले विचारधारा भन्यौँ । सजिलोको लागि हामीले त्यसलाई प्रजातान्त्रिक समाजवाद भन्यौँ । त्यहीसँग जोडिएर हामी आयौँ ।
एकातिर यसले समाज र हाम्रा प्रश्नहरूलाई बुझ्नका लागि फ्रेमवर्क दिने भयो । यसको नकारात्मक पक्ष भनेको तपाईंलाई कित्ताकाट गर्न र आफ्नो अयोग्यताहरू छोप्न सजिलो बनाइदियो । आफूसँग उत्तर नहुनेका लागि सजिलो बनाइदियो । धेरैजसो ठाउँहरूमा र धेरैजसो चरणहरूमा सबैका लागि अयोग्यताहरू छोप्नका लागि सजिलो बनाइदियो । एउटा एकल तहभित्र हाम्रा कार्यक्रमहरू राख्ने अवस्था बनाइदियो । म यसको एउटा उदाहरण दिन्छु । नेपाली कांग्रेसको नेता विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले २०१५ सालमा प्रधानमन्त्री हुनुभएको समयमा एउटा विशिष्ट सन्दर्भमा त्यो बेलाको सरकार चलाउँदै गर्दा त्यो बेलाको नेपालको स्रोत साधनको उपलब्धता,जनसंख्या, साक्षरता, परिवेश र विश्व परिवेश लगायतका सबै कुराहरूलाई हेरेर केही आफ्ना आर्थिक नीतिहरू अगाडि बढाउनुभयो । मुख्य रूपमा मेरो सार्वजनिक नीतिले भूईमान्छेहरूलाई माथि उठाउनुपर्छ र उनीहरूको जीवन अगाडि बढाउनुपर्छ भनेर अगाडि सार्नुभएको थियो । बिपी कोइरालाले नै अगाडि बढ्ने क्रममा एउटा विन्दुसम्म के भन्नुभयो भने नेपालजस्तो देशले ठूला–ठूला उद्योगहरू चलाउनुपर्छ । प्रचुर उत्पादन गर्नुपर्छ । उत्पादन गरी सकेपछि मात्रै वितरण गर्नुपर्छ । त्यसैले पहिले हामीले यहाँको उत्पादन जान्नुपर्छ । उत्पादन गर्ने चरणमा केही क्षतिहरू पनि हुन सक्छन् लगायत भन्नुभएको थियो । त्यसपछि बिपी कोइरालाको सरकार अपदस्त भयो । लामो समयसम्म जेलमा र निर्वासनमा हुनुभयो । त्यसपछि करिब २०३० सालतिर उहाँले आफ्नो उत्पादनको पुरानो व्याख्यालाई अगाडि बढाउनुभयो । त्यसपछि बिपी एउटा चरणमा आइसकेपछि सशस्त्र क्रान्ति गर्ने क्रममा उहाँ महात्मा गान्धीको ठुलो विरोधी हुनुभयो । गान्धीको विचारको विरोधी हुनुभयो । करिब २०३३ सालतिर आइपुग्दा बिपीले आफूले केही समय अगाडि राखेको व्याख्याको पुनर्विचार गर्नु भयो र सार्वजनिक रूपमा आफू गलत भएको र गान्धी ठिक रहेको स्पष्टोक्ति दिनुभयो । नेपाल जस्तो देशलाई ठूलो उत्पादन चाहिने रहेनछ भन्नुभयो । हामीहरूले हामीहरूको जस्तो ठाउँमा खास गरी सहर पनि नबनाऔँ। ग्रामीण ठाउँहरूलाई नै ठिक बनाऔँ भनेर भन्नुभयो । त्यसपछि बिपीको देहावसान भयो ।
मैले एउटा विचार अगाडि सार्ने कोसिस गरेको छु । ‘समुन्नत नेपाल’ मैले अगाडी सारेको नयाँ एउटा अवधारणा हो । समुन्नत नेपाललाई प्राप्त गर्ने हाम्रो सैद्धान्तिक रूपरेखा भनेको सामाजिक लोकतन्त्रको सैद्धान्तिक रूपरेखा हो । सामाजिक लोकतन्त्र भनेको के हो भन्ने कुरा प्रारम्भिक रूपमा यसलाई व्याख्या गर्ने प्रयास गरेको छु । साथीहरूको बिचमा छलफल गरिरहेको छु । मेरो प्रस्थान विन्दु कहाँ हो भने हामी नेपाली कांग्रेसका धेरै जना साथीहरूले बिपी कोइरालामाथि अन्याय ग¥यौँ । बिपी कोइराला जो आफैँले अगाडि सार्नुभएको आर्थिक कार्यक्रम जसलाई हामीले बिचैमा छाड्यौँ । तर हामीले एउटा परिवेशमा बनाएको आर्थिक कार्यक्रमलाई वादको नाम दिएर त्यसलाई परिवर्तन गर्न नहुने भनेर गुम्साएर राख्यौँ, त्यसले विरोधाभास भयो । एकातिर सन् १९९० पछि आफैँले गरेको कामको अपनत्व लिन पनि हामीले हिचकिचायौँ । सन् १९९० पछि गरेको उदारीकरण लगायतका हरेक कुराहरूमा नेपाली कांग्रेसका साथीहरूलाई गौरव गर्न सक्नुहुन्न उहाँहरूले बिपीले त्यस्तो भन्नुभएको थिएन भन्नुहुन्छ । बिपीलाई उहाँहरूले रोक्नुभयो । त्यसैले राष्ट्रियताको सन्दर्भमा पनि त्यही कुरा हो । राष्ट्रियताको धारणा र परिभाषा हामीले जति बेला दोस्रो विश्वयुद्धको समयमा बुझ्थ्यौँ, अहिले हामीले के कुरा बुझ्छौँ ? त्यो त निरन्तर परिवर्तन भइरहने कुरा हो नि । यो त फेरि आफूभित्रको मात्र कुरा होइन । अहिले जुन अवधारणा बनाउनुभएको छ, यसलाई प्रभावित पार्ने अन्य बाहिरी तŒवहरू छन् कि छैनन् भन्ने कुरा पनि ध्यान दिनुपर्छ । ती तत्वहरू एउटै रहन्छन् कि बदलिन्छन् भन्ने कुराले पनि असर गर्छ । हाम्रो सन्दर्भमा हामीले मन्त्र जस्तो रूपमा लियौँ । राष्ट्रियताको विषयमा कुरा गर्दा राष्ट्रियता सकारात्मक ऊर्जा हो । लोकतन्त्र हाम्रो निम्ति एउटा विश्वास हो र समाजवादको त्यो विचारले हामीलाई निरन्तर रूपमा समाज बदल्नका लागि उत्प्रेरित गर्छ । यो बाहेक अरू कुरा आफूले बनाउनुपर्ने हो तर हामीले यो कुरा छाडेर ४० वर्षअघि हामी जस्तै नेताको अवधारणालाई मन्त्र जस्तै मान्छौँ । यो मन्त्र जस्तो जप्ने परिवेशलाई तोड्नुपर्छ र छोड्नु पर्छ भन्ने एउटा प्रयास हो ।
मेरो पार्टी नेपाली कांग्रेसका करिब १० लाख क्रियाशील सदस्य हुनुहुन्छ । क्रियाशील सदस्य भनेको जसले पार्टीको लेबी बुझाएको हुन्छ र फारम भरेको हुन्छ र दिनको यति घण्टा पार्टीलाई समय दिन्छु भनेर शपथ पनि खाएको हुन्छ । दश १० लाख जना मानिसहरूलाई परिचालित गरेर ४० लाख मत त्यसमा थप जोडेर हामी अब आउने निर्वाचनमार्फत सरकारमा पुग्न चाहन्छौँ । सरकार पाँच वर्ष चलाउन चाहन्छौँ । पार्टीमा कसरी साथीहरूको संख्या बढाउने भनेर हाम्रो पार्टीका सबै साथीहरू प्रशिक्षित हुनुहुन्छ । हामीहरूले जन परिचालन गरेर सङ्गठन भन्छौँ सबै कुराहरू गरेर आफ्नो पार्टी प्रति आकर्षित गरेर निश्चित मतदाताहरूलाई आफूसँग जोडेर हामी सरकारमा पुग्न चाहन्छौँ र सत्तामा पुग्न चाहन्छौँ । सैद्धान्तिक रूपमा सरकारमा पुगेर स्रोतसाधनको प्रयोग गरी सार्वजनिक नीति मार्फत बदलाव लिएर आउन चाहन्छौँ । हाम्रो पार्टी पंक्तिलाई सरकारसम्म कसरी पुग्ने भन्ने थाहा छ। जनताको जीवनमा बदलाव ल्याउन सरकारसम्म पुग्ने भन्ने थाहा छ। एउटा प्रश्नको उत्तर छुटेको रहेछ भन्ने कुरा मैले तीन पटक सांसद हुँदा, मन्त्री हुँदा र संसदीय समितिको सभापति हुँदा काम गरेको अनुभवले बुझेँ । यो राजनीतिक दल जसको हामी सदस्य हौँ । हाम्रो दल र हाम्रो दलको संरचनामा गर्ने कसरी भन्ने कुरा शून्य रहेछ । हामीले हाम्रो सिँगो दलको संरचना र काम गर्ने प्रणाली के को लागि बनाएका छौँ भने एउटा सत्ता भेट्न र त्योसँग लड्नका निम्ति बनाएको हो । त्यसैले हामीलाई तपाईंहरूले सडकमा देख्दै गर्दा प्रष्ट र जुझारु देख्नुभयो । हाम्रो मिसन पनि प्रष्ट थियो र छ । हामीले जहिले पनि नियतमाथि प्रश्न ग¥यौँ हामी यसको आधारभूत कुरामा गएनौँ ।
चुनावबाट सरकारमा कसरी पुग्ने भनेर नेपाली कांग्रेसको सिङ्गो नौ लाख पंक्तिले काम गरिरहेको थियो । सरकारमा पुगेपछि के काम गर्ने भनेर छुट्टै हामीले काम गर्नुपर्छ भनेर काम गर्न हामीले सुरु गरेको पहिलो बैठक सुरु गर्ने वित्तिकै संसद् बैठक विघटन भएको समाचार आयो । त्यसपछि हामी केही समय अलमलियौँ तर अहिले पनि काम गरिरहेका छौँ । सरकार भनेको शून्यबाट सुरु हुँदैन । त्यो त निरन्तरता हो । त्यसको एउटा निश्चित सन्दर्भ हुन्छ । तपाईंलाई एउटा सन्दर्भ र परिवेश छ । तपाईंसँग स्रोतको सीमितता छ । यसभन्दा अगाडि केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री र विष्णु पौडेल अर्थमन्त्री हुनुहुन्थ्यो । अहिले शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री र जनार्दन शर्मा मन्त्री हुनुहुन्छ । हामीले चार खर्ब बजेटमा दुईचार वटा कार्यक्रम बदल्ने र तलमाथि गर्ने बाहेक केही गर्न सक्दैनौँ । अर्थात् हामीलाई स्रोतको सीमितता र निश्चितता छ । तपाईंसँग भएको साधन पनि त्यही हो । आकांक्षाहरू असीमित हुन्छन् । यस्तो बेलामा के गर्न ? कसरी गर्ने ? कहिले गर्न ? भन्ने बारेमा पूर्व तयारी आवश्यक हुन्छ । हामीले यी स्मार्ट भन्छौँ तर हामीलाई स्मार्ट सिटि भन्छौ तर हामीलाई स्मार्ट सरकार चाहिएको हो । त्यो स्मार्ट सरकार भनेको कस्तो भने थोरै स्रोत साधनहरूबाट धेरै आकांक्षाको परिपूर्ति गर्ने हुनुपर्छ । सबैभन्दा सोच्न सक्ने ठाउँ त्यहाँ सरकारमा हुन्छ । जस्तो हाम्रो कक्षाकोठामा विद्यार्थी पुगेको छ, शिक्षक पुगेको छ तर सिकाइ हुँदैन ।
हाम्रा १०० जना विद्यार्थीहरूमा कति जनाले विज्ञान शिक्षण भनेर सिकाइयो भने २५ अंकको विज्ञान सिक्ने मान्छे २५ जना पनि हुँदैनन् । ७५ जनाभन्दा बढीले २५ अंकको विज्ञान पनि बुझेका हुँदैनन् । गणितलगायतका अरू उदाहरणहरू पनि त्यही नै हुन् । हाम्रो समाजवादले के भन्छ भने सबैलाई न्याय दिनुपर्छ र अधिकार दिनुपर्छ । न्याय र अधिकार दिने कुराको एउटा कुरा शिक्षा हो भन्छ । हाम्रो घोषणा–पत्रले के भन्छ भने सार्वजनिक शिक्षाको स्थिति सुधार गरिनेछ । त्यहाँसम्म ठिकै छ तर गर्ने चाहिँ कसरी हो ? हामीसँग सीमित स्रोतसाधन छ । त्यो विद्यालयमा धेरै बजेट लैजानका लागि अन्यत्रबाट बजेट काट्नुपर्छ । एउटा मन्त्रालयको बजेट बढाउँदा अर्कोको घट्छ । सीमित स्रोत साधनको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भनेर हामीले कर्मचारी र विज्ञहरूलाई छाडिदिएका छौँ । हाम्रो कामचाहिँ देश बनाउने हो भनेर यसलाई अलग राखेका छौँ । हाम्रो समस्या यही हो । नेपालको राजनीतिक दलभित्र हामीले के कुरा स्थापित गर्नुपर्छ भने सीमित स्रोत साधनलाई समुचित प्रयोग गर्नका लागि काम गर्नुपर्छ । प्रधानमन्त्री बन्ने दिन प्रधानमन्त्रीले मन्त्रीलाई बोलाएर पाँच वर्ष म यो काम गर्नका लागि आएको हुँ, कति वटा कानुन बनाउँछु, यति वटा कुरा बदल्छु, नेपाललाई यो ठाउँबाट त्यो ठाउँमा पु¥याउँछु र यसरी पु¥याउँछु भनेर भन्नुपर्छ ।
नेपालको आगामी दश पन्ध्र वर्ष नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रले जुन बाटो लिन्छ, त्यो स्वास्थ्य क्षेत्रले लिने बाटो म स्वास्थ्य मन्त्री हुँदाको छसात महिनाको अवधिमा मैले स्वास्थ्य मन्त्रालयको नेतृत्व गर्दै गर्दा हालेको जगमै टेकेर लिने हो । निवर्तमान प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले मैले यति वटा स्वास्थ्य संस्था उद्घाटन गरे भन्नुभयो । त्यसको कहाँ अस्पताल कति वटा बनाउने भन्ने नाप नक्सा मैले नै बनाएर आएको थिएँ । जसमा उहाँले उद्घाटन गर्नुभएको हो तर उहाँले मानव संसाधनविना गलत रूपमा उद्घाटन गर्नुभयो । जसलाई हामीले स्वास्थ्य बिमा भनेर भन्यौँ, जुन हामीले अहिले पनि सञ्चालन गरिरहेका छौँ, यो स्वास्थ्य बिमा होइन । यो एउटा सामान्य स्वास्थ्य सुरक्षाको कार्यक्रम हो । बिमा भएपछि विश्वव्यापी हुनुपर्छ । बिमामा सबै आबद्ध हुनुपर्छ । बिमाको वित्त पोषण कुरा सबैभन्दा महŒवपूर्ण कुरा हो । त्यसैले नेपालको प्रत्येक नेपाली नागरिक चाहे त्यो खर्बपति विनोद चौधरी होस वा यहाँ सडकमा मकै बेच्ने नागरिक होस्, त्यो नेपालको स्वास्थ्य बिमामा अनिवार्य आबद्ध हुनुपर्छ । त्यसको वित्त पोषण मोडलमा विनोद चौधरी पनि सहभागी हुनुपर्छ र सडकछेउमा मकै बेचेर जीविकोपार्जन गर्ने मानिसको सहभागिता उसको पक्षबाट राज्यले गरिदिन्छ । एउटा नेपालको नागरिक जो खल्तीमा एक रूपैयाँ नदिइकन पनि प्लाष्टिक सर्जरी र दाँतको उपचार बाहेक बाँकी रहेको उपचारमा उसले एक रूपैयाँ पैसा तिर्न नपर्ने बिमाको कानुन बनाएर त्यसको प्रारम्भ पनि गरेर आएको हुँ । मैले स्वास्थ्य मन्त्रीको जिम्मेवारी बाट बाहिरिएपछि अगाडि बढ्नुपर्ने कुरामा जति बढ्नुपर्ने हो त्यो भएन । किन अगाडि बढ्न सकेन भन्ने कुरा निरन्तर प्रश्नको विषय होला । कसैले मलाई स्वास्थ्य मन्त्री हुँदा कति काम गर्नु भयो भन्दा थोरै समयमा भन्नुहोस् भने भने स्वास्थ्य बिमा सबैभन्दा मुख्य विषय हो र नेपालको स्वास्थ्य क्षेत्रको सात वर्षको योजना हो । सात वर्षको योजना भनेको एउटा नगरपालिकाको एउटा प्रमुखले अस्पताल बनाउने कुरा पनि र त्यो अस्पताल बनाउँदै गर्दा वा अहिले वीर अस्पताल बन्दै गरेको कुरासँग लगेर नेपालको सिँगो स्वास्थ्यको पूर्वाधारलाई एकै ठाउँमा ल्याएर जोडेर बल्ल हामीसँग भएको स्रोतको अधिकतम् र सही सदुपयोग हुन सक्दछ ।
यहाँ म सांसद छु र मेरो निर्वाचन क्षेत्रमा भोट माग्न जाँदा ‘यसपालि बजेटमा थिएन्, सचिवज्यूलाई भनेर बजेट ल्याएँ’ भन्यो भने उसलाई ताली पनि बच्छ र उसलाई भोट पनि आउँछ तर यही कुरा उन्नत लोकतन्त्रमा गएर मैले भनेँ भने मलाई कानुन लाग्छ । किनभने संसद्ले पारित गरेको बजेटमा नभएको कार्यक्रम मैले मिलाएर मेरो मतदातालाई खुसी बनाउनलाई ल्याएँ भने मलाई कानुन लाग्छ । त्यो करदाताहरूको पैसा हो । यहाँ एउटा सांसद वा मन्त्री खराब वा असल कुरा होइन । हामीकहाँ भएको यो प्रवृत्ति र समस्यालाई समाधान गर्नका लागि केही कानुनको वा नीतिगत व्यवस्था गर्न सक्छौँ कि भन्ने कुरा हो । समस्या कहाँ छ र त्यसको हल कसरी गर्ने भन्दै गयो भने समस्याको हल पनि निस्किन्छ । हामीले जसरी काम गर्नु पर्ने हो त्यसरी किन काम गर्न सकिरहेका छैनौँ ? हामी कहाँनीर चुकिरहेका छौँ ? भन्ने कुराहरूको यस्ता कर्णाली उत्सवजस्ता फोरममा हामीले बहस गर्न पाउनुपर्छ ।
थोरै समयमा थोरै स्रोतमा असीमित आकांक्षाहरू सिर्जनशीलता भयो भने मात्रै पुरा हुन सक्छन् । त्यसैले सिर्जनशीलतालाई कसरी राख्ने भन्ने कुरा हाम्रो दलभित्र छलफलको एजेन्डा नै बनेन। विद्यालय संख्या पनि त्यही हो शिक्षक संख्या पनि उही नै हो र एक जना शिक्षक पनि तलमाथि गर्याे भने अदालतले पुनस्र्थापना गरिदिन्छ। विद्यालय गाउँबाट सार्याे भने गाउँमा आन्दोलन हुन्छ । यो परिवेशमा पाँच वर्षमा नेपालको शिक्षामा ठूलो परिवर्तन ल्याउनका लागि नेतृत्वले के सिर्जनशीलता राख्ने भन्ने कुरा हामीले कहिल्यै पनि छलफल गरेनौँ । त्यसैले यस्ता महŒवपूर्ण विषयहरू राजनीतिक दलको एजेन्डाभित्र पार्नुपर्छ ।
नेपाली कम्युनिष्ट पार्टीका कार्यकर्ताहरूका लागि पुष्पलाल वा मदन भण्डारीभन्दा अगाडि हाम्रा गुरु कार्ल माक्र्स नै हुनुभयो । काल माक्र्सले के भन्नुभएको थियो भन्नेतिर जाने हो भने फेरि हाँसो उठ्छ । उहाँको दर्शनको बारेमा सबैले व्याख्या गरे तर मूल कुरा बदल्ने कुरा थियो । त्यही कारणले कार्ल माक्र्स फरक हो । उहाँले के भन्नुभयो भने समाजको आर्थिक चरित्र र वर्गको चरित्र र त्यो चरित्रको आधारमा बनेको समाज र समाजका दुई परस्पर अन्तरविरोधी शक्तिहरूको बिचको परस्पर द्वन्द्वबाट समाजलाई रूपान्तरण गर्न सकिन्छ । त्यो किसिमको विचार उहाँको हो । त्यहाँबाट हामीहरू अगाडि आएको हुनाले नेपालमा कम्युनिष्ट पार्टीहरूले त्यही वाद अनुसरण गरे । २००६ सालमा पुष्पलालले के भन्नुभयो भने पहिले नेपाली समाज के हो त्यो जान्नुप¥यो । नेपाली समाज, त्यसको चरित्र, उत्पादन सम्बन्ध, उत्पादन प्रणाली न्यायोचित छ कि छैन भन्दा तत्कालीन परिवेशमा त्यो न्यायोचित छैन । न्यायोचित नभएकै कारणले यसलाई बदल्नु पर्छ भन्ने भयो । बदल्नका लागि के गर्ने त भन्दा सङ्गठन गर्ने, विचार निर्माण गर्ने भन्ने कुरा भयो। त्यो बाटोबाट हामीहरू जानुपर्छ भन्ने हिसाबले वामपन्थीहरूको नेपालमा सुरुवात भयो ।
जुन बेला नेपालमा नेपाली कांग्रेस र नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी स्थापना भएका थिए, त्यति बेला दुई धुर्विय विश्व थियो र संसारमा समाजवादको ठूलो हावा चलेको थियो । त्यसकारण त्यतिबेला कैयौँ कामहरू समाजवादी थिए । २०१७ सालको कु पछि ३० वर्ष पञ्चायतकलामा कयौँ समाजवादी दृष्टिकोणका राज्य केन्द्रित उद्योगहरू र व्यापारिक प्रतिष्ठानहरू पनि बनेका हुन् । पञ्चायतको अन्त्यतिर आइएमएफले पाँच करोड रकम दिने सर्तमा यहाँका नौ वटा उद्योगहरू उदारीकरण मार्फत निजी क्षेत्रलाई दिन अनुरोध गरेको रहेछ । त्यो मामुली कुरा हो । त्यहीँबाट नेपालमा उदारीकरण प्रवेश गरेको हामीले पाउँछौँ । उदारीकरणले देशका लागि राम्रो गरेन भन्ने पनि होइन । त्यसले आजको बजारलाई विस्तार गरेको कुरा पनि छ । यहीँबाट कतिपय कुराहरू विरोधाभासपूर्ण भए र २०४९ सालमा आउँदा मदन भण्डारीले छोड्नु पर्छ र त्यसलाई परिमार्जित गर्नुपर्छ भन्नुभयो । त्यस अन्तर्गत उहाँले नेपाली क्रान्तिको कार्यक्रमअन्तर्गत जनताको बहुदलीय जनवाद ल्याउनुभयो । जहाँ प्रतिस्पर्धाको कुरा ग¥याँै । कम्युनिष्ट आन्दोलनको लोकतान्त्रीकरणको कुरा ग¥यौ ँ। समाज व्यवस्थाको लोकतान्त्रीकरण कुरा ग¥यौँ । अलिकति आर्थिक उदारताको कुरा ग¥यौँ । त्यसपछिका अन्य नेताहरू र हामीले गरेको योगदान के हो भने जनताको बहुदलीय जनवाद सिद्धान्त हो भन्दै गर्दा यो के हो त भन्दा यो शान्तिपूर्ण र लोकतान्त्रिक पाटोबाट समाजलाई न्यायोचित र क्रान्तिकारी रूपान्तरण गर्ने अथवा न्यायोचित ढङ्गले वितरण प्रणाली स्थापित गर्ने एउटा सिद्धान्त हो । हामीले त्यसभित्र विभिन्न चिजहरूलाई घटकको रूपमा राख्यौँ । जस्तो अर्थतन्त्रमा उदारताको कुरा नेपाली अर्थतन्त्रलाई सार्वजनिक सहकारी र निजी क्षेत्रको सहकार्यको कुरा तीन पिल्लरको रूपमा अगाडि राख्यौँ । यसमा हामीले कुन–कुन क्षेत्रमा सरकारले गर्ने, कुन–कुन क्षेत्रमा सहकारीले गर्ने र कुन–कुन क्षेत्रमा निजी क्षेत्रले गर्ने भन्ने परिभाषित गरेनौँ । भन्ने बेलामा हामीले सहकारी, सार्वजनिक र निजी सहकार्य हुनेछ भनेर भन्यौँ । सबैभन्दा प्रतिस्पर्धी र सबैभन्दा मुनाफा हुने शिक्षा र स्वास्थ्यजस्ता विषयमा ती चाहिँ व्यापारिक क्षेत्रमा रूपान्तरित ग¥यौँ जहाँ राज्यको सबैभन्दा धेरै दायित्व छ । जहाँ वस्तु उत्पादन गर्ने उद्योग धन्दाहरूमा निजी क्षेत्र आउनुपथ्र्याे, त्यसलाई हामीले धेरै प्रवद्र्धन गरेनौँ । त्यसैले हामीले नीति बनाउँदै गर्दा त्यसमा केही कमजोरीहरू भए । त्यसैले हामी पछिल्लो दिनमा यही बहसमा छौँ ।
मुद्दाअनुसार पार्टीमा विमति हुँदाखेरि विभिन्न कारणले राजनीतिमा सँगै नरहने अवस्था पनि हुने रहेछ । त्यसैले नेकपा एमालेको दसौँ राष्ट्रिय महाधिवेशन पनि भयो तर त्यसमा नीतिगत बहस भएन । नयाँ पार्टी बनाएकोले हामीले सम्मेलन गर्ने ठाउँमा पुगी सकेका छैनौँ । त्यसैले हामीले जनताको बहुदलीय जनवादलाई सिद्धान्तको रूपमा मान्ने तर यहाँबाट पनि नयाँ प्रस्थान बिन्दु खोजिरहेका छौँ । हामीले समाजमा काम गर्दै गर्दा कतिपय कुराहरू जो हामीले गर्नुपर्ने थियो, त्यो भएको छैन, जे नहुनु पर्ने थियो, त्यसले प्रशय पाइरहेको छ ।
सरकार भनेको बृहत्तर कुरा हो । यसको सन्तुलनको कुरा पनि हुन्छ । यसलाई कानुन, नीति, संरचना र स्रोतले निर्देशित पनि गर्छ । त्यसैले हामीले जे कुरा गरिरहेका छौँ, एकल पहलकदमीले कमी हुन्छ । जुन कुरामा सामूहिक प्रयास चाहिन्छ । सामूहिक प्रयासको कुरा गर्दा एउटा सरकार सामूहिकरूपमा नै सञ्चालन भएको हुन्छ तर त्यसभित्रको शक्तिसन्तुलनको कुरा महŒवपूर्ण हुन्छ । पहिलो कुरा नीतिको कुरा हुन्छ । हाम्रो यो नीति यसरी कार्यान्वयन गछौँ भन्दैगर्दा त्यो नीति कार्यान्वयन गर्ने संस्थाको कुरा र त्यो संस्थाको स्थापनाको कुरा, त्यो संस्थामा काम गर्ने मनोदशाको कुरा, हामीसँग भएको स्रोतसाधन र त्यसको न्यायोचित वितरण गर्ने हाम्रो मानसिकता लगायतका कुराहरू हाम्रो लागि कहिँकतै बाधक छन् जस्तो लाग्छ ।
सीमित साधन स्रोतमा असीमित चाहनाहरू, व्यक्तिगत, सामूहिक र दलगत चाहनाहरू पूरा नगर्दा मानिसहरूले यसले केही काम गरेन भन्ने भान हुन्छ । सत्तामा नपुगुन्जेल गर्छु भन्थ्यो तर गरेन भन्ने हुन्छ । असीमित चाहनाहरू छन् जसमा सीमित साधन स्रोत र सीमित क्षेत्र छ । सबैका असीमित चाहनाहरू छिनभरमै पूरा गर्न सम्भव छैन । हामीले भोटको राजनीति गर्नु पर्ने भएको हुनाले हुन्छ हुन्छ भन्नु पर्ने बाध्यता छ । सबै समस्याहरू छिनभरमै समाधान गर्नका लागि सिनेमामा मात्र सम्भव छ । वास्तविक जीवनमा चाहिँ यो सम्भव छैन । वास्तविक रूपमा हामीले योजनामा काम गर्ने हो । योजनामा काम गर्दै गर्दा नेतृत्वहरू कहीँ चुक्यौँ भने नागरिकहरूले प्रश्न गर्नु पर्छ । माननीय गगन थापाज्यू स्वास्थ्य मन्त्री हुँदा गरेका नीतिगत निर्णयहरूले आज प्रभाव पारेको छ । मैले गरेका कामले पनि दुई वर्ष पाँच वर्ष वा दश वर्षसम्म नतिजा दिन सक्छ । सहरी विकास नीतिको कुरा गर्दा यसले ५० वर्षपछि पनि नतिजा दिन्छ । यो कुरा म दाबी गर्छु र हामीले यसैमा काम गरिरहेका छौँ ।
मेरो पालामा मेरो सालिक राख्ने गरी काम गर्छु भनेर कोही आउँछ भने त्यो त्यहीँ र असफल हुन्छ । एक ठाउँमा यही मात्र गर्छु र त्यहाँ नाम राख्छ भन्नु बेकारको कुरा हो । मैले भनिहालेँ हामीसँग सीमित स्रोत र साधन छ । असीमित दायित्वे सिर्जना भएको छ । असीमित चाहनाहरू छन् । त्यसका लागि नीतिगत व्यवस्थाले तिनीहरूलाई साँघुरो घेराभित्र ल्याउनुपर्छ भन्ने मैले ठान्छु । म पहिलो पटक जब संसद्मा गएँ । संसद्को अर्थ तथा प्राकृतिक समिति रोजेँ किनभने त्यहाँ सार्वजनिक नीतिमा काम गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्यो । त्यहाँ बसेर हामीले गरेको काम, हामीले बनाएको कानुन र कार्यविधि मात्रैलाई फलो गरेर गयौँ भने पनि हामी धेरै चिज गर्न सक्छौँ भन्ने मलाई लाग्छ । तर यस्तो गर्न किन दिइन्न भने म अघिल्लो सरकारले ल्याएको बजेट पछिल्लो सरकारले प्रतिस्थापन गर्दा पनि सरकारमा नभएको मन्त्री हुँ । पुसको २२ गते मन्त्री भएको मान्छे माघ मसान्तसम्म आउँदा मैले करिब साढे २३ अर्बको नयाँ कार्यक्रम मेरो सचिवालयमा रजिस्टर गरेको थिएँ । थप बजेट साढे चार अर्बको थियो । जबकि आर्थिक वर्षको मध्य अवधि सकिँदै थियो । नयाँ कार्यक्रमको चाप थियो । मेरो मन्त्रालयको सिलिङ करिब ३० अर्ब ८० करोड मात्रै छ । यो सिलिङभित्र आर्थिक वर्षको मध्य समयमा यति धेरै माग हुन्छ भने हामी सिस्टमले चलाउँदै छौँ ? विगतमा मानिसहरूले सिस्टमले त चलाए ? हाम्रा नीति कार्यक्रमहरूले ठीक काम गर्दैछन् ? हाम्रो कर्मचारीतन्त्रमा भएका मानिसहरूले पनि कति दवाव खेपिरहनु भएको छ होला । दवाव खेप्न नसकेर मैले दुई वटा फाइल लगेर अर्थ मन्त्रालयमा गएँ । मन्त्रीज्यू र सचिवज्यूलाई सँगै राखेर कुरा ग¥यौँ । आर्थिक वर्षको मध्य भागमा यति धेरै बजेट माग्ने कुरालाई गलत हो भन्ने मान्छे मै हुँ । धेरै जनाको दवावले मैले त्यो फाइल लगेर लैजानुपर्ने छ । मिडियामा त्यो कुरा आयो भने गैर बजेट यति धेरै माग गर्ने भन्ने कुरा हुन्छ ।
वादको गफ गर्दै गर्दा बितेको पाँच वर्षमा वामपन्थीहरूको बहुमतको सुविधाजनक सरकार थियो । हाम्रा घोषणापत्र कार्यान्वयन गर्ने मौका थियो । हामीले पार्टी एकता गरेर त्यसले स्थायित्व दिन्छ भनेर पनि लागेका थियौँ । हामीले राजनीतिक स्थिरताको कुरा गर्दै गर्दा व्यक्तिको स्थिरताको कुरा कहिल्यै पनि गरेका थिएनौँ । लोकतन्त्रमा त्यो हुँदा पनि हुँदैन । हामीले स्थायित्वका लागि सँगै नारा पनि लगाएका थियौँ । हामीले व्यक्तिको नभई प्रणालीको कुरा गरेका थियौँ । त्यो कुरा गर्दै गर्दा हामीले आर्थिक एजेन्डा प्राथमिकतामा छ भन्ने कुरा ग¥यौँ । त्यति बेला म आबद्ध पार्टीले एक जना अर्थशास्त्री विज्ञलाई ल्याएर अर्थमन्त्री बनाएको थियो । जोचाहिँ कम राजनीतिज्ञ र बढी ब्युरोक्रयाट्स हुनुहुन्थ्यो । त्यसो हुँदै गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपाल सरकारको उपस्थिति देखिने भयो र आर्थिक एजेन्डाहरू हाम्रा प्राथमिकता हुन भन्ने कुरा दुनियाँले बुझ्ने भए भनेका थियौँ । त्यस कारण हामीले प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी र अनुदानको कुरा गर्छौँ भन्ने कुरा थियो । बहुदलीय व्यवस्थाको सुन्दरता यही हो हामी फरक विचार भएका राजनीतिक दलहरूले प्रतिस्पर्धा गर्न पाउँछौँ । विचार मिलेको समयमा सँगै काम गर्न सक्छौँ भन्ने कुरा पनि हो ।
आफूले बुझेको कुरा सबैलाई आफ्नो लागि अन्तिम सत्य लाग्छ । हामीलाई पनि लाग्थ्यो तर सत्य समय सापेक्षिक हुन्छ भन्ने कुरा पनि हामीले बुझ्न र बुझाउन आवश्यक छ । हामीले कति पैसा उठाउँछौँ राज्यको लागि र त्यसको लागि कति विकासको कामहरू गर्छौँ भन्दै गर्दा तथ्यांक पनि सम्झँदै गरौँ । हामीले अनुमानित तथ्यांक भन्दाखेरी हामीले १०० रूपैयाँमा ९३ रूपैयाँको सामान खरिद गर्छौँ र जम्मा सात रूपैयाँको सामान मात्रै बिक्री गर्छौं । हामीसँग यति ठूलो व्यापारको घाटा छ । हामीले अहिले त्यो व्यापार घाटालाई हाम्रा युवाहरूलाई खाडी मुलुकमा पठाएर रेमिट्यान्समार्फत परिपूर्ति गरेका छौँ । र सँगसँगै हामीले ऋण र अनुदान पनि लिन्छौँ । हाम्रा प्राकृतिक स्रोतसाधनको उपयोग गरी अन्यत्रबाट नमागौँ भन्दैगर्दा यो भावनाको म सम्मान गर्छु तर प्राकृतिक साधन स्रोतका बस्तुहरूलाई निर्यात गर्न पनि माध्यम चाहिन्छ ।
(ऋति फाउण्डेसनको आयोजनामा २०७८ फागुनमा वीरेन्द्रनगरमा भएको ‘कर्णाली उत्सव’ को तेस्रो संस्करणमा ‘वाद, विवाद र संवाद’ सेसनका वक्ताहरूले व्यक्त गरेका विचार हुन, यी । उत्सवका अन्य सत्रमा व्यक्त विचारहरू पनि क्रमशः प्रकाशित हुनेछन् । यस सत्रको सहजीकरण पत्रकार मनऋषि धितालले गरेका थिए ।)
प्रकाशित मितिः ५ कार्तिक २०७९, शनिबार ०५:०४
कुडा कर्णालीका ।