गणेश भाइ–तिम्रो नाममा (निबन्ध)

यस्तो हुन सक्दैन– तिम्रो कुनै मूल्य नहोस्, मेरो कुनै मूल्य नहोस् ? यस्तो हुन सक्दैन–तिमी तिम्रो आफ्नै अस्तित्वमा गर्व गर्न सकौं, म आफ्नै अस्तित्वमा  गर्न सकौं ? यस्तो हुन सक्दैन–तिमी आफ्नो अर्थात् तिम्रो स्वार्थमा मात्र प्रयोग भएको देख्न सकियोस्, म मात्र मेरो स्वार्थमा प्रयोग भएको देख्न पाइयोस् ?

गणेश भाइ, यदि जन्मलाई आधार मान्ने हो भने तिमी म भन्दा १० महिना आठ दिन कान्छो छौ । त्यस बाहेक म सोच्दछु गणेश तिमी र म उही हौ, उस्तै हौ । र मैले अहिले यो लेखिरहँदा तिमीलाई कुन कुरामा स्वतन्त्र छोडेको छु भने तिमी मैले सोचिरहेको विषय वा प्रसङ्ग वा आवरणभन्दा विल्कुल फरक ढङ्गबाट आफूलाई सोच्न सक्नेछौ । म तिम्रो र मेरो बारेमा मात्र होइन गणेश भाइ, ती सवैको बारेमा लेख्न चाहन्छु जो ‘प्रयोग’ गरिएका छन्, गरेका छन् । र अझँ म थप लेख्न चाहन्छु ,जो स्वार्थमा प्रयोग हुन्छ उसको नाममा र जो स्वार्थका लागि प्रयोग हुन्छ उसको नाममा । म सोच्दछु गणेश भाइ, मेरो कुनै पनि स्वार्थ नहोस्, तिम्रो नाममा । तिम्रो कुनै पनि स्वार्थ नहोस् मेरो नाममा । कसैको कसैसँग पनि स्वार्थ नहोस्, कसैको नाममा । एकदम खाली, अहिले तिमीले आकाशतिर फर्केर हेर्दा देखिने आकाश जस्तो । प्रयोगका पनि सिद्धान्त होलान्, प्रयोगका पनि प्रक्रिया र अपवाद होलान । आखिर सिद्धान्त भन्नु पनि त मान्यता र अपवादको संयोजन हो जुन तिमीले इकोनोमिक्समा पढिसक्यौ । ‘इभ्री प्रिन्सिपल इज कम्विनेसन अफ एजम्सन एण्ड क्रिटिसिज्म’ । जानेर, नजानेर, बुझेर, नबुझेर, एक्कासी, विस्तारै, कोही–कोहीबाट, सबैबाट, आफ्नाबाट, पराइबाट, मित्रबाट, शत्रुबाट, जसबाट पनि हामी प्रयोग भइरहेका छौं जस्तो लाग्न थालेको छ मलाई । साँच्ची भनुँ भाइ, आजकल मलाई कसैले व्यक्तिगत रूपमा प्रशंसा ग¥यो कि त्यहाँ पनि म प्रयोग देख्छु । तर यसको पनि एउटा मात्रै अपवाद छ मसँग, तिमी । तिमिसँगको सम्बन्धमा मसँग कुनै प्रयोग छैन । तिमीसँगको निकटतामा मेरो कुनै स्वार्थ छैन । मलाई तिम्रो प्रशंसा गरेर केही गुमाउनु छैन, मलाई तिम्रो आलोचना गरेर केही पाउनु छैन ।

सम्झिन्छु, मेरा पनि छन् साथी त्यस्ता जोसँग छ प्रयोगको शिल्प, साएद त्यसैको कोर्ष लिएका छन् । आफन्त छन् जो मेरो प्रगतिमा ‘मेरो आफन्त’ भन्न खोज्दछन् । परिवार छन् जसले मेरो राम्रो कुरा मात्र समाजमा सुन्न चाहन्छन्, सुनाउन चाहन्छन् । पढाएका र पढाइरहेका गुरुहरू छन् जसले मेरो नतिजा राम्रो हुँदा मात्र ‘मैले पढाएको विद्यार्थी’ भनेर गर्व गर्दै हिँड्छन् । छिमेकी छन् जो उनीहरू स्वयम्को दुर्गतीभन्दा मेरो प्रगतीमा वर्ता दुखी हुन्छन् । हेर त, यी सब स्वार्थी हुन् र यी सब प्रयोग हुन म माथि । एउटा मान्छे कसरी प्रयोग भइरहेछ , प्रयोग । 

………….

अघिल्लो हप्ता मैले तिम्लाई एउटा अडियो सुन्न दिएको थिएँ ,‘एब्स्ट्रयाक्ट चिन्तन प्याज’को  अडियो दिँदै शंकर लामिछानेले मणिराज दाहालको नाममा लेखेको ‘एक पत्र सम्पादकलाइर्’ सुन्नु भनें । तिम्ले सुन्यौ र छोटो प्रतिक्रिया पनि जनायौ मसँग । तर तिम्ले त्यसबेला यो सोचेको थिएनौ कि मैले तिम्रो नाममा पनि लेख्नेछु । मैले पनि कहाँ सोच्या थिएँ र ? सोच्न आवश्यक पनि थिएन साएद । तिम्रा र मेरा जुन मित्रवत सम्बन्ध कायम छ वा भएको छ , त्यसले यो लेख्नुपर्छ वा लेख्नुपर्दैन भनेर केही भन्दैन । सम्बन्धमा अक्षरहरू नघुसाएकै राम्रो हुन्छ रे । सरी फर द्याट, मैले त्यो मिस्टेक गरें र अहिले गरिरहेको छु । तिम्लाई र यो पढ्नेलाई पनि लाग्ला, यो शंकरको ‘एक पत्र सम्पादक’लाई बाट प्रभावित छ । एक्ज्याक्ट, कुरा त्यही हो । म उनीबाट, उनको लेखनीबाट, उनको साहित्यबाट प्रभावित छु । उनले अक्सर उल्लेख गर्ने शब्दहरू जुन मलाई मन परेका छन्, ती शब्द यहाँ मैले लेख्दा कतै आउन सक्छन् किनकी म उनीबाट प्रभावित छु ।

गणेश भाइ, तिमीलाई लाग्ला यो वाहियात लेखिरहेछ । लाग्यो भने पनि तिमी सहि हुनेछौ । लेख्नेहरूको हरेक लेखनी बाहियात छन् । पढ्नेहरूको हरेक पढाइहरू वाहियात छन् । किताब छाप्नेहरूका, पत्रिका छाप्नेहरूका हरेक अक्षरहरू वाहियात छन् । अक्षर, कुरा निक्लिहाल्यो, मसी र कागजको प्रतिक्रिया बाहेक ‘नो थिङ मोर द्यान इट’ । अक्षर तीनै हुन जो वाहियात छन् । ए, यता भन्दै थिएँ, मलाई थाहा छ, तिमी  वाहियात भनिएका र भन्ने गरिएका हरेक व्यक्ति, वस्तु, विषय र घटनामा ध्यान दिन अब्बल छौं र मलाई विश्वास पनि छ ,यो ‘वाहियात’मा पनि तिम्रो ध्यान जानेछ । 

म बढी नै पढ्छु, उपन्यास, कथा, कविता, गजल, नियात्रा निबन्ध, जीवनी, संस्मरण र अरु–अरु । आजसम्म धेरै पढेको पनि हुँम्ला, तर मान्छेबारे सोच्न तिम्ले सिकाएका हौ । अब यसपछि मलाई मान्छेबारे सोच्न आदत पर्न थालेको छ । म मान्छेबारे नै सोच्न चाहन्छु, म यहाँ त्यही मान्छेको प्रयोग सोचिरहेछु । हुनसक्छ, मान्छेहरू यसलाई वाहियात भनुन् । हुनसक्छ, मान्छेहरू यसलाई अनावश्यक भनुन् । हुनसक्छ, सम्पादकले पनि एउटै विषयमा निरन्तर लेखिरहेकोमा झर्काे मानुन । हुनसक्छ, पढनेहरूले अब चाहीं यो नलेखोस् भनुन् । हुनसक्छ, कम्प्युटर अपरेटर एउटै विषयमा अक्षर टाइप गर्न दिक्क मानोस् । हुनसक्छ, मेरो (अ) विवेकी मस्तिष्कले पनि अब यस्तो धेरै लेख्न हुँदैन भनोस् वा हुनसक्छ, तिमीबाट पनि अब यस्ता नलेख वा रचना कम लेख भन्ने सुनियोस् । म रोकिने छैन गणेश भाइ । म लेख्नेछु, म लेख्छु र म जसरी पनि लेख्छु । अब म लेखनमा आदत बनाउन चाहन्छु र फेरि त्यही मान्छेको आदतको बारेमा लेख्न चाहन्छु । म शंकर लामिछानेले भने जस्तै ‘म केही पनि होइन’ भन्न सक्छु तर म फेरी त्यही ‘म केही पनि होइन’ किन भनें भनेर कारण खोज्दै लेख्न सक्छु । देश किन बनेन ? सडक कहाँ–कहाँ पुग्यो ? बेरोजगारी समस्या कहिले कम होला ? समृद्ध प्रदेश कसरी बनाउने ? किन यस्तो भो देश ? नगरपालिकाले के के गरेन ? मैले यस्तै लेखिरहेछु र लेख्छु पनि । यो पनि लेखनीको एउटा पाटो होला । तर म तिमीबाट लेख्नसिकेको ‘मान्छे’ को बारेमा लेख्न चाहन्छु । र म लेख्न चाहन्छु सपनामाथि, मस्तिष्कमाथि, सोचाइ माथि, विवेचनामाथि, ईश्वरमाथि, वादमाथि, समाज माथि र यसमा तिमीबाट ‘कि प्वाइन्ट’ कपी गर्न चाहन्छु । जहाँसम्म मैले के विश्वास गरेको छु भने तिम्ले सोचेको केही कुरामा म मजाले लेख्न सक्छु । मैले लेखेका केही कुरामा तिमी मजाले सोच्न सक्छौ । ‘च्यात्न नसकिएको चिठी’ भन्ने लघु उपन्यासबाट प्रभावित भए लगत्तै शंकर लामिछानेको ‘एक पत्र सम्पादकलाई’ मा  के पुगेथे, म त्यतै हराएछु गणेश भाइ । त्यो पत्र यति मन प¥यो कि आजसम्म मलाई यति त आफ्नै प्रगतिहरू मन परेन, यो देश मन परेन, यो हिमाल मन परेन, यो अक्षर मन परेन । केही मन परेन र मलाई लाग्छ गणेश भाइ, लेख्न खोज्नेहरूको लागि यो भन्दा महान कुनै प्रेरणा हुनै सक्दैन । अहिले सोच्छु, शंकर किन छिट्टै मरे ? शंकर माथि किन लेख चोरीको आरोप लगाइयो ? किन उनले कहिल्यै नलेख्ने घोषणा गरे ? यो अन्याय हो भाइ, इतिहासले इतिहास माथि नै गरेको अन्याय जहाँ लेख्नलाई जग बसाल्न सक्ने व्यक्तिलाई हाम्ले लेखनीबाट उनी मर्न भन्दा अगाडि नै गुमाइसकेका थियौं । ‘ह्वाट्स अ व्याड हिस्टोरी । लेट्स फर्गेट इट ।’

गणेश भाइ, तिमीलाई यसरी सम्बोधन गरेर मेरा कुराहरू म तिमीसँगैको भेटमै राख्न सक्थेँ । राखिन । राख्न चाहिन । मलाई शनिवारको लागि लेख्नुथियो र चाहन्थे कि म मेरा प्रिय लेखकको सन्दर्भ लिएर मेरो प्रिय मित्रलाई लेख्न सकुँ र त्यो यदि कसैले जाँगर गरे भने उनीहरूले पनि पढ्न सकुन जो तिमीलाई एक्लै वा मलाई एक्लै वा तिमीलाई र मलाई संयुक्त रूपमा जान्दछन् । चिन्दै नचिनेकाले पनि पढुन न, झन् राम्रो भो । तिमीलाई वा सम्पादकलाई वा अपरेटरलाई वा पाठकलाई  वा जो कोहीलाई लाग्न चाहन्छ, यो लेख्न आवश्यक थिएन । तर हेरन गणेश, आजकल मलाई अलि फरक हुन मनपर्छ । जुन कुरा आवश्यकक छैन भनेर तिमी, हामी, म सोच्छौं, त्यही कुरा लेख्न मन लाग्छ, त्यहीं घोत्लिन मनलाग्छ । के यसलाई म ‘म्याडनेस’ भनुँ ? वा के भनुँ ? म अलि बढी नै अराजक पो भइरहेछु कि ? जे होस्, तिमी पनि लेख । लेखेर कागजमा नराख । पत्रिकामा छाप । कम्प्युटरमा टाइप गर । फेसबुकमा पोष्ट गर । ब्लगमा अपडेट गर । किन भनौंला ? म तिम्रो लेखनीबाट केही सिक्न खोजिरहेछु भने मेरो सिक्न पाउने अधिकार माथि तिम्रो हस्तक्षेप मलाई स्वीकार्य छैन ।

म अलि कुरा मोड्छु, गणेश भाइ । जहाँसम्म सम्बन्धको कुरा छ, तिमीले बुझेका छौं, मेरा असन्तुष्टीहरू तिमीलाई थाहा छ ।  क्षमता तिमी बुझ्छौ, योगदान तिमी बुझ्छौ । सहयोग तिमी बुझ्छौ, याचना, अपेक्षा, साथ, सहयोग, प्रेम, ममता, स्नेह, चर्चा सबै बुझ्छौ । तर तिम्रो बुझाइ र अरुको बुझाइ फरक पर्छ, गणेश भाइ । तिमी एकदम ‘रियालीस्टीक’ हुन खोज्छौ, यहाँ ‘अप्टिमिस्टीक’ र ‘पेसीमिस्टिक’ विचारहरूको हावी छ । त्यस्तै मान्छेहरू बढी छन् । म घमण्ड गर्छु, मैले धेरैका लागि धेरै गरेको छु । बिडम्वना भाइ, मलाई जसले सहयोग गरेको थियो, उसको मैले अपमान गरेको छु, उसलाई मैले कुनै सहयोग गर्नै सकेको छैन । यता, मैले जसलाई, जुन निकायलाई, जुन समूहलाई आफ्नो परिवारभन्दा बढी प्राथमिकता दिएँ, त्यहाँबाट केही पाइन, सिर्फ प्रयोग बाहेक । पाउन्न पनि होला केही, र त्यस्ता स्वार्थी व्यक्ति वा समूहबाट पाउन पनि केही नपरोस् । म दिक्क छु । म विचलित छु र म यो विचलनबाट भागेर जान चाहन्छु र आउन चाहन्छु तिम्रो सानिध्यमा ।

गणेश भाइ, स्वार्थको कुरा नगरम् । हामी त गोटी रहेछौं । तिमीलाई–मलाई प्रयोग गरियो, गरिन्छ र सायद गरिन पनि खोजिनेछ । केही हदसम्म त यो पनि जायज हो, कमसेकम हामी प्रयोग हुनलाई त योग्य रहेछौं । यहाँ धेरै छन् हामीजस्ता आवरणका जो प्रयोगविहीन छन् वा प्रयोग अयोग्य छन् । ‘टोटल्ली डिसक्बालिफाइड ।’ मैले प्रयोगको प्रतिफल खोजेको छैन । यदि हुन्थ्यो भने त तिम्रो विचारले उठाएका सन्दर्भमा मैले पत्रिकामा लेख लेखें । तिम्ले के पायौ ? अहँ पाएनौं । केही पाउन्नौं पनि । सोच्छु, एउटाको लागि धेरैको नराम्रो भइएछ । तिम्रो नाममा यो लेखेर तिम्लाई सम्बोधन गरेर गणेश भाइ, म तिमीजस्तै विवेकहील बन्न सिक्दैछु । म प्रयोग हुन चाहन्न । म एउटाको लागि अरुको सबैको माझ खराब कसरी देखिउ ? भनुँ, म बन्न चाहन्छु तिमी जस्तै । मात्र तिमी जस्तै । 

गणेश भाइ, यहाँ सबको अर्थ छ । मेरो तिम्रो अरुको सबैको अर्थ छ । मेरो अर्थ खोज्नेहरूको लागि मेरो अर्थ छ । तिम्रो अर्थ खोज्नेहरूको लागि तिम्रो अर्थ छ । अब अर्थ नखोज्नेहरूतिर जाउँ, न तिम्रो अर्थ छ, न मेरो अर्थ छ । कम्पेल्टली मिनिङलेस । एउटै मान्छे कसरी अर्थवान भइदिन्छ र कसरी अर्थहीन ? यी सब अरुले बनाउँदारहेछन् गणेश भाइ । तिम्लाई, मलाई पक्कै पनि आफ्नो अर्थ छ । जहाँ अर्थ छ, त्यहाँ स्वार्थ छ । जहाँ स्वार्थ छ, तिम्रो अर्थ त्यहीं छ, मेरो अर्थ त्यहीं छ । स्वार्थले त हाम्रो अर्थ बोेकेको छ । तिमीबाट केही गराउन छ, स्वार्थ छ, त्यहीं तिम्रो अर्थ छ । मबाट केही गराउन छ, स्वार्थ छ, त्यहाँ मेरो अर्थ छ । ठ्याक्कै, यति धेरैको बारेमा, धेरै भूमिका बाँधेर लेखेपछि मैले भन्न खोजेको अर्थ पनि त्यही हो भाइ, स्वार्थ छ र पो अर्थ छ । उदाहरण तिम्लाई थाहा छ, मलाई थाहा छ । जब सकिन्छ स्वार्थ वा रहन्न स्वार्थ पूरा हुने सम्भावना, त्यही दिन तिम्रो, मेरो, हामी सबैको अर्थ सकिन्छ र सकिएको पनि छ दृष्टान्त । यसको पनि उदाहरण देखेका छौं तिमीले । तिमीले बुझेका छौं जुनकुरा, मैले बुझेको पनि त्यही हो । हामी आफू संलग्न पक्षलाई आफ्नै सोच्छौं, नैतिकता सोच्छौं, रेसपोन्सिबल सोच्छौं । दुःख लाग्छ गणेश भाइ, बर्खाको भेलमा आफ्नै किनारमा रहेर नदीको शोभा बढाएको सेतो र चम्किलो ढुङ्गा नै नदीले पहिले बगाउँदोरहेछ । नदीले सोच्दो हो, वर्षा छ, पहाडबाट अरु ढुङ्गा आइहाल्छ नि ।

र अन्तिममा एउटा भूलको प्रसंग, त्यो त तिम्रो र मेरो नजरमा मात्र भूल थियो, भूल गर्नेहरूको अगाडि त्योभन्दा सत्य केही थिएन, सायद । साथमा मैले सोचेका भन्दा विल्कुल फरक वा विपरित धारबाट पनि तिम्ले सोच्न सक्ने छौं । जे छ, तिम्रै हातमा ।